صنایع دستی ژاپن

از گذشته تا امروز، ژاپن با صنایع دستی خود جهانیان را به سمت خود جذب کرده است. هنرهای دستی مردمان این کشور در جهان بی‌همتا و مثال‌زدنی است در این نوشته قصد داریم شما را با صنایع دستی و سوغات کشور ژاپن آشنا کنیم پس با ما همراه باشید.

تاریخچه صنایع دستی در ژاپن

ژاپن از حدود 3000 جزیره تشکیل شده که بزرگ‌ترین آن‌ها جزیره هُنشو، هکایدو، کیوشو و شیکوکو می‌باشد، طول همه جزیره‌ها از شمال به جنوب نزدیک به 1800 کیلومتر و مساحت آن برابر با 377000 کیلومتر مربع است. ژاپن با 130 میلیون نفر جمعیت، دارای پیشرفته‌ترین فناوری در زمینه مختلف صنعت بوده و به عنوان یکی از هفت کشور بزرگ صنعتی جهان محسوب می‌شود. تسلط ژاپن بر بازارهای جهانی موجب گردیده که مازاد بر صادرات بر واردات این کشور در سال 1998 میلادی بالغ‌بر 93 میلیون دلار و به‌عنوان موفق‌ترین کشور در زمینه تجارت خارجی شناخته شود.

قبل از پرداختن به صنایع‌دستی کشور ژاپن بی‌مناسبت نیست که قدری بیشتر با خصوصیات و ویژگی‌های این کشور آشنا شویم. تقریبا قسمت اعظم کشور ژاپن کوهستانی و با قله‌های آتشفشانی است که مرتفع‌ترین نواحی آن‌ها فوجی‌یاماست که بیش از 3776 متر ارتفاع دارد. از کل مساحت ژاپن تنها 46 هزار کیلومتر مربع یعنی کمی بیش از 10 درصد، حالت جلگه‌ای و رسوبی داشته که قابل کشت می‌باشد. شهرهای توکیو و یوکوهاما از شهرهای جلگه‌ای ژاپن است.

سواحل ژاپن، مضرس (دندانه‌دار) با عمق زیاد است که برای پهلو گرفتن کشتی و ایجاد بندر مناسب است. آب‌وهوای ژاپن به علت قرار گرفتن در وسط اقیانوس، گرم و مرطوب است به جز در نواحی کوهستانی و جزیره‌ی شمالی هکایدو که نسبتا معتدل می‌باشد. به علت نزولات آسمانی فراوان، حدود 60 درصد کشور ژاپن را جنگل پوشانده است.

بیش از 75 درصد ژاپنی‌ها ساکن شهرها هستند و هنوز هم مهاجرت از روستاها به شهرها برای استفاده از امکانات بیشتر ادامه دارد و این پدیده پس از جنگ جهانی دوم و توسعه شدید صنعتی قوت گرفته است. ژاپنی‌ها از نژاد زرد هستند و دین اکثریت آن‌ها شاخه‌ای از آیین بودا به نام شینتو می‌باشد، البته اقلیتی هم پیرو دین مسیح هستند.

حکومت ژاپن، مشروطه‌ی سلطنتی است که از سال 1868 میلادی برقرار شده است و شهرهای بزرگ آن غیر از توکیو، اُساکا، کیوتو، یوکوهاما، ناگویا، کوبه، هیروشیما و ساکایی می‌باشد. با وجود محدودیت منابع خاک و جمعیت زیاد به علت استفاده از روش‌های علمی پیشرفته در کشاورزی، بیش از 80 درصد نیازهای غذایی کشور را تأمین می‌کنند. تأمین گوشت از طریق دریا به‌طور سنتی در ژاپن معمول بوده و امروزه هم این کشور بزرگ‌ترین ناوگان صیادی جهان را در اختیار دارد.

ژاپن از نظر مواد کانی فقیر بوده به‌طوری که ناگریز است تقریبا تمام نیازهای خود به مواد اساسی نظیر نفت، زغال‌سنگ، مس، نیکل و غیره را از خارج وارد کند. البته به علت کوهستانی بودن و باران فراوان، استفاده از برق آبی یکی از منابع عمده تأمین انرژی این کشور است.

هرچند هنر ژاپنی، ترکیبی از هنر هندی و چینی است که از طریق کشور کره به این سرزمین راه یافته ولی در عین حال در طول زمان، رنگ ژاپنی به خود گرفته به‌طوری که از یکنواختی هنر چینی عاری بوده و در ضمن تزئین بیش از حد هنر هندی را هم ندارد.

با توجه به سوابق هنری ژاپن و پیشرفت خیره کننده‌ی صنعتی این کشور ظرف دهه‌های اخیر، این واقعیت را باید پذیرفت که اصولا در ژاپن مرز مشخصی میان هنر و صنایع‌دستی وجود نداشته و اگر امروز جوانان زیادی را می‌بینیم که به صنایع‌دستی می‌پردازند، در حقیقت می‌خواهند به این وسیله به احساسات خود تجسم بخشند.

تنوع و زیبایی رشته‌های گوناگون صنایع‌دستی ژاپن که علی‌رغم توسعه‌ی روزافزون صنعت هنوز هم ادامه دارد، نظیر سرامیک، نساجی دستی، کارهای لاکی، بامبوبافی، کاغذسازی، ساخت فرآورده‌های چوبی و فلزی اعجاب‌انگیز است.

البته در گذشته صنایع‌دستی به صورت میراثی بود که معمولا از پدر به پسر منتقل می‌شد ولی اکنون برخی جوان‌ها را می‌بینیم که بدون توجه به حرفه‌ی پدری و به جای انتخاب مشاغل اداری پرداختن به صنایع‌دستی را پیشه خود قرار می‌دهند. این عده با دیدگاه و تفکر کاملا جدید وارد کارگاه‌هایی می‌شوند که دارای سنت‌های تولیدی چند صد ساله است.

از ویژگی‌های دیگر صنایع‌دستی ژاپن آن است که روستاییان در فصل‌ زمستان بعد از کاشت و پیش از برداشت محصول (مانند ایران) به صنایع‌دستی روی می‌آورند. صنعتگران از سنین کودکی این هنرها را در کارگاه‌ها فرا می‌گیرند و این اعتقاد در میان آنان وجود دارد که در هیچ رشته‌ای از صنایع‌دستی نمی‌توان در مدتی کمتر از ده ساله به تسلط کامل دست یافت. آن‌ها بسیار قانع بوده و مانند پدران خود بدون کار و تلاش به سر می‌برند. آنان چیزی بیش از تأمین زندگی و احترام از جانب کارفرمایانی که برای آن‌ها فعالیت می‌کنند، نمی‌خواهند.

دو علت عمده را می‌توان برای استمرار صنایع‌دستی در ژاپن قائل شد:

ادامه‌ی سنت‌های زندگی گذشته نظیر پذیرایی با چای و گل‌آرایی. این رسوم حتما نیازمند صنایع‌دستی بسیار هنرمندانه نظیر گلدان‌های سرامیک، سرویس چایخوری سرامیک، آویزهای دیواری، حصیر تاتامی به عنوان کف‌پوش اتاق، کیمونوی (لباس سنتی زنان) تهیه شده از پارچه زربفت و دستبافت، جوراب سفید، ماسک‌های مخصوص بازیگران نمایش سنتی و چترهای آفتابی است که تضمین کننده‌ی ادامه‌ی تولید بسیاری از صنایع‌دستی است.

دوم تشویش مداوم و همه جانبه‌ی دولت را باید عامل بسیار موثری در ادامه حیات صنایع‌دستی و دلگرمی صنعتگران آن دانست که از سال 1950 میلادی در چارچوب برنامه‌ی ثروت ملی زنده به اجرا گذاشته شد. ثروت ملی زنده اصطلاح متداولی است که به کسانی که سرمایه‌های فرهنگی غیر مادی را پاسداری می‌کنند، اطلاق می‌شود. برای رسیدن به این لقب یا عنوان، کمیته‌ی منتخب دولت صنعتگران زُبده را برمی‌گزینند. پس از آن به این گروه امکانات کافی برای ادامه فعالیت و نیز انتقال تجربیات خود به دیگران داده می‌شود. برای آن‌ها مقرری سالانه تعیین گردیده و در کلیه‌ی مراسم و نمایشگاه‌های فرهنگی به عنوان مربی، سخنران و یا هنرمند در حال کار، حاضر می‌شوند. در حقیقت اتخاذ این سیاست ناشی از اثرات منفی توسعه اقتصادی و صنعتی بر سنت‌های گذشته ژاپن بود. البته همین وضعیت افراطی ناشی از قطع ارتباط با سنت‌ها نوعی بی‌میلی را نیز در میان مردم نسبت به تولید انبوه کالاهای ماشینی پدید آورد که خود زمینه‌ساز حمایت از صنایع‌دستی گردید.

در سال 1974 میلادی دولت ژاپن به منظور حمایت از صنایع‌دستی سنتی، قانون خاصی را گذرانید. در همین راستا بررسی همه جانبه‌ی صنایع‌دستی در سطح کشور آغاز گردید و مقرراتی برای حفظ و نگهداری و صیانت آن وضع شد. کمک مالی دولت به اجرای برنامه‌های کارآموزی، حفظ و نگهداری مواد اولیه‌ی طبیعی برای تولید و بالاخره بهبود شرایط کارگاه‌های صنایع‌دستی از آن جمله است. قانون مزبور همچنین ضوابطی برای تشخیص صنایع‌دستی قائل شد که مشمول حمایت قرار می‌گرفت.

برای آن که صنعتگران دستی از بقیه‌ی صاحبان حرفه‌وفن تمیز داده شوند پنج شرط پیش‌بینی شده است، صنعتگران باید نشان دهند که محصولات آن‌ها در زندگی امروز کاربرد داشته و با استفاده از مواد اولیه طبیعی و با کمک دست ساخته شده و نیز فنون تولیدی آن حداقل به دوره‌ی Edo(1860-1600 میلادی) مربوط بوده و بالاخره به گروهی از سنت‌های تولیدی وابسته باشند که در ناحیه موردنظر حداقل 30 نفر به این کار اشتغال داشته باشند. مرجع تشخیص حکومت‌های محلی بوده که از طرف وزیر صنایع و تجارت ژاپن با هماهنگی کمیته‌ای متشکل از مشاوران صنایع‌دستی، تاریخ‌شناسان و منتقدین این رشته‌ها اقدام مقتضی به عمل می‌آورند.

در همین راستا در دهه‌ی 1990 میلادی مطالعه گسترده‌ای در مورد شناسایی صنایع‌دستی سنتی در شهرها و مناطق روستایی صورت گرفت که طی آن 184 رشته جمعیتی معادل 240 هزار نفر مشمول تعریف فوق شناخته شد.

به منظور حمایت کامل مُهر نمادهای سنتی با اصطلاح سنت بالای تصویری از خورشید در حال طلوع، به صورت مهر رسمی که نشانگر کیفیت و اصالت کار است، تهیه گردید. در سال 1975 میلادی بنیادی برای توسعه‌ی فعالیت‌هایی که حق استفاده از این مُهر را می‌توانند داشته باشند، تأسیس شد.

در سال 1979 میلادی، صنایع‌دستی ژاپن نمایشگاهی دائمی به منظور عرضه و فروش تولیدات صنعتگرانی که از مهر Deto استفاده می‌کنند، دایر نمود. این نمایشگاه هر دو سال یکبار در نواحی مختلف کشور برپا می‌شود.

انواع صنایع‌دستی در ژاپن

تنوع رشته‌های صنایع‌دستی در ژاپن را نمی‌توان با هیچ یک از دیگر کشورها مقایسه کرد و مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

معرق چوب

با طرح‌های هندسی و با استفاده از رنگ‌های طبیعی و متنوع چوب و چسب‌های حیوانی و یا صنعتی به صورت ساخت انواع جعبه در اندازه‌ها و طرح‌های گوناگون در کاناگاوا (Kanagawa).

خراطی چوب

شامل ساخت انواع سینی و کاسه‌های چوبی که در قرن نوزدهم حتی شهرهای اوزاکا و ناگویا خریدار آن بودند. البته پس از جنگ جهانی به علت رواج ظروف پلاستیک ضربه‌ی شدیدی به آن وارد شد ولی اخیرا با رغبت مردم به مواد طبیعی دوباره رونق گذشته را بازیافته است.

این ظروف را به صورت لاکی یعنی با پوششی غیرقابل نفوذ از صمغ‌های طبیعی تکمیل می‌کنند. علاوه‌بر ناگانو (Nagano) به عنوان مشهورترین مرکز تولید این محصول، ساخت آن در کوماتو (kumamoto) و آیچی (Aichi)نیز معمول است.

سرامیک کیوتو

کیوتو را باید گنجینه‌ی بسیار غنی از کلیه‌ی رشته‌های صنایع‌دستی ژاپن دانست که صنعتگران آن نسل اندر نسل سنت گذشته را ادامه می‌دهند و یکی از آن‌ها هم سرامیک معروف کیومیزو (kiyo Mizu) است که لعاب از خاکستر حاصله از ساقه‌های برنج تأمین می‌شود.

البته ساخت اشیاء مختلف با استفاده از چرخ سفالگری بیشتر رایج بوده ولی شکل دادن به گِل به کمک دست (hand formed) و همچنین کاربرد انواع قالب‌ها برای ساخت بدنه‌ی اشیا نیز مشاهده می‌شود. سایر مراکز مهم تولید سرامیک در ژاپن و خصوصیات آن به قرار زیر است:

• بیزن یاکی (Bizen Yaki):تعداد سرامیک‌سازان در این شهر پس از جنگ جهانی دوم به سرعت افزایش یافته به‌طوری که اکنون بیش از 2000 نفر در این رشته فعالیت داشته و برخی از آن‌ها عنوان National Living Teasure را کسب کرده‌اند.
• ماشیکویاکی (Mashiko Yaki): در این شهر حدود 800 نفر به تولید سرامیک اشتغال دارند.
• کوتانی (Kutani):سرامیک با الهام از سبک چینی در دو شکل قدیم و جدید ساخته می‌شود که در اروپا خواستاران زیادی دارد. سابقه‌ی کوتانی در این رشته به اواسط قرن هفدهم میلادی می‌رسد.
• مینویاکی (Mino Yaki): استفاده از لعاب قلیایی روی بدنه سرامیک سنگی از قرن دهم میلادی ویژگی عمده‌ی تولیدات این شهر را تشکیل می‌دهد که مراسم سنتی چای انگیزه‌ی اصلی توسعه آن بوده است. امروزه نیز بیش 150 نفر در این شهر به تولید سرویس چایخوری، گلدان، ظروف مصرفی و مذهبی با دو روش نقاشی زیر لعاب و روی لعاب اشتغال دارند.

به این ترتیب ژاپن را باید قبله‌ی علاقه‌مندان سرامیک دانست و این یک حالت استثنایی در یک کشور بسیار پیشرفته و صنعتی است. علل عمده‌ی این استثنا حفظ سنت‌های قدیمی نظیر ایکبوآنا (Ikebana) و چانویو (chanoyu) و نیز وجود رستوران‌هایی در سطوح مختلف با استفاده از ظروف سرامیک سنتی و دست‌ساز می‌باشد.

ساخت صندوق‌های چوبی با تزئینات فلزی

بر اساس سنت دیرینه‌ی ژاپنی‌ها هر دختری که به خانه‌ی شوهر می‌رود، یک صندوق چوبی تزئین شده جزء جهیزیه‌ی او بوده به همین جهت وقتی خانواده دختری به دنیا می‌آمد، یک نهال درخت Paulownia در حیاط خانه می‌کاشتند تا پشتوانه‌ی لازم برای ساخت صندوق جهیزیه دختر فراهم گردد. مرکز تولید این محصول اکنون در شهر کامو در ایالت NIGATA می‌باشد.

ساخت محصولات به صورت مس چکشی

آلیاژ سرب و قلع و چاقوسازی در شهر ساکایی در ایالت اُساکا.

ابریشم‌بافی

در ایالت نیگاتا و چاپ ابریشم در توکیو ابریشم‌بافی انجام می‌شود.

بافت پارچه‌ی معروف به Bashofu

این پارچه گندمی رنگ است و از الیاف برگ درخت موز به دست می‌آید. آماده‌سازی الیاف و بافت پارچه تنهایی توسط زن‌ها در جزیره‌ی اُکیناوا صورت می‌گیرد.

هر چند رشته‌های مختلف صنایع‌دستی در بسیاری از شهرها و حتی روستاهای ژاپن هنوز مشاهده می‌شود ولی در هیچ نقطه آن مانند شهر کیوتو که پایتخت قدم کشور و بزرگ‌ترین کانون فرهنگی آن می‌باشد به صورت متنوع و متمرکز به چشم نمی‌خورد. متداول‌ترین صنایع‌دستی در کیوتو عبارتند از:

سوزن‌دوزی، رنگرزی پارچه به روش Tie & Dye (نظیر پارچه‌ی دارایی یزد)، معرق روی فولاد (مرصع‌کاری)، ساخت اشیا چوبی به صورت کنده‌کاری‌ شده، چاپ باتیک به صورت نقاشی و یا استفاده از خمیر برنج (به جای واکس) که به Yuzen معروف است، چاپ پارچه قلمکار و قالب‌تراشی آن و بالاخره تولید متنوع‌ترین و زیباترین سرامیک ژاپن در این شهر صورت می‌گیرد.

پس از کیوتو باید از توکیو به عنوان بزرگ‌ترین مرکز تولید فرآورده‌های صنایع‌دستی نام برد که ساخت عروسک با لباس‌های محلی، نقره‌سازی، حصیربافی و چترسازی (چترهای آفتابی) از جمله رشته‌های متداول آنجا می‌باشد.

نقاشی روی پوست گوزن

این روش از هند وارد ژاپن شده و به آن Koshu Inden می‌گویند. البته در هند از پوست ببر برای این کار استفاده می‌کنند.

رنگرزی و چاپ پارچه در کیوتو

برای رزرو کردن قسمت‌هایی از پارچه به هنگام رنگرزی از خمیر برنج استفاده می‌کنند. طرح‌های به کار رفته روی این گونه تولید شامل پرندگان، گل‌ها، مناظر طبیعی و کاخ‌های امپراطور است.

مراکز صنایع‌دستی ژاپن

ارگان‌های مسئول صنایع‌دستی در ژاپن به شرح زیر می‌باشند:

• مرکز صنایع‌دستی کیوتو
• مرکز صنایع‌دستی ژاپن
• مجمع صنایع‌دستی ژاپن
• شورای صنایع‌دستی ژاپن

در میان ارگان‌های فوق تنها شورای صنایع‌دستی ژاپن به صورت تشکیلات صنفی بوده و مرکب از انجمن‌های حرفه‌ای هنرمندان و صنعتگران (اشخاص حقوقی) می‌باشد و افراد حقیقی نمی‌توانند به عضویت آن درآیند. این نهاد، نمایندگی صنایع‌دستی ژاپن در مجامع بین‌المللی ذی‌ربط نظیر یونسکو و شورای عالی صنایع‌دستی را به عهده دارد.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: نگرشی بر تحولات صنایع دستی در جهان

 با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.