چاپ باتیک یا کلاقه‌ای

هنر چاپ باتیک یا چاپ کلاقه‌ای از جمله رشته‌های صنایع دستی است که نیاز به تجهیزات و سرمایه‌گذاری زیادی ندارد و با کمترین هزینه و با تهیه مواد اولیه و ابزار و وسایل ساده می‌توان انواع آثار و اقلام تزئینی و کاربردی تولید کرد. به چاپ و رنگرزی غیر مستقیم طرح‌ها و نقش‌ها به وسیله مهر و ماده مقاوم برای تزئین پارچه ابریشمی و یا دیگر پارچه های نازک و ظریف چاپ باتیک می‌گویند.

چاپ باتیک که نوعی از آن در ایران رواج داشته و به کلاقه‌ای نیز معروف است در گروه هنرهای چاپ سنتی است که نیاز به معرفی و شناساندن دارد و هنری است که بیشتر توسط استادکاران به صورت تجربی احیا و انجام شده است و به صورت مکتوب و نوشتاری به‌طور کامل در فضای اینترنت به معرفی آن پرداخته نشده است به همین دلیل فروشگاه اینترنتی پرنون در طی چند مقاله سعی کرده است این هنر را به‌طور کامل معرفی کند که در مقاله اول به معرفی هنر چاپ باتیک پرداخته است، در مقاله دوم تاریخچه‌ای از چاپ باتیک در ایران و جهان شرح داده شده است و در مقاله سوم روش ایجاد چاپ کلاقه‌ای یا باتیک (بر روی پارچه) توضیح داده شده است. 

هنر چاپ باتیک یا کلاقه‌ای

باتیک به معنای چاپ مقاوم لغتی به زبان اندونزیایی می‌باشد و در اصل کلمه باتیک از کلمه Ambatik مشتق شده است که معنی آن یک پارچه با نقاط کوچک است. پسوند Tik به معنی نقاط یا قطرات یا لکه‌های کوچک و یا به معنی نقطه‌گذاری کردن است. ممکن است باتیک اصلش از کلمه جاوه‌ای TirTak باشد که به معنی فرایند و پایدار کردن بخشی از پارچه در برابر نفوذ رنگ یعنی محافظت از طرح‌های پارچه با گره زدن یا دوختن قبل از رنگرزی است و از سوی دیگر در دست نوشته‌هایی که به زبان جاوه‌ای کهن (جاوه یکی از جزایر کشور اندونزی می‌باشد) و از دوران پیش از تاریخ موجود است Batik به معنای نوری در تاریکی آمده است که کنایه از نقاط روشن روی زمینه تیره پارچه است.

پارچه‌های ابتدایی که از غارها و یا قبور فراعنه پیدا شده است و همچنین رواج هنر چاپ باتیک در میان بومیان جاوه و سوماترا نشان‌دهنده این است که هنر چاپ پارچه قبل از رنگرزی به‌وجود آمده است و انسان‌ آن دوره می‌توانسته با وسایل ساده و با استفاده از رنگ‌های طبیعی، گَل یا عصاره‌ی بعضی از درختان پارچه را با نقش و نگار دلخواه بیاراید. پس از شناخته شدن رنگ‌های طبیعی (گیاهی) هنرمندان این دوره دریافته بودند که با گره زدن، دوختن، چین دادن و یا لایه و تاکردن نقاط معینی از پارچه می‌توانند از نفوذ رنگ به داخل آن نقاط مخصوص و موردنظر جلوگیری نمایند و درنتیجه یک طرح بسیار ساده و ابتدایی روی پارچه ایجاد می‌گردد. اولین آثار با این شیوه رنگرزی در چین و هند به‌دست آمده است و کشورهایی همچون چین، هند، اندونزی و تایلند این تکنیک‌ها را رواج دادند.

قبایل مناطق جاوه کشف کردند که عصاره بعضی درختان از نفوذ رنگ به داخل پارچه جلوگیری می‌کند، به این ترتیب ابتدا یک روش مقاوم ابتدایی به‌وجود آمد سپس تبدیل به روش نقاشی و چاپ باتیک شد. این روش هنوز هم در جنوب شرقی آسیا رواج دارد.

 معرفی واکس یا ماده مقاوم مورد استفاده درهنر چاپ باتیک

واکس‌هایی که در ابتدا برای این کار استفاده می‌شد از شیره درخت موز بود که پس از اتمام کار اثر آن با حرارت دادن و شست‌وشو از بین می‌رفت و امروز انواع مختلفی برای واکس باتیک استفاده می‌شود، ترکیبی از موم به خاطر خاصیت نرم بودن آن، پارافین و چربی حیوانات که در قسمت‌های بعدی ترکیبات مختلف آن‌ها ذکر خواهند شد.

سه شکل از پارافین که پایه آن نفت خام می‌باشد وجود دارد که عبارتند از: پارافین سفید، پارافین زرد و پارافین سیاه. مقدار ترکیب مواد برای ساخت واکس متفاوت است و واحد اندازه‌گیری آن‌ها بر حسب گرم می‌باشد. در قسمت‌هایی از طرح که مشکل‌تر می‌باشد از واکس‌های با کیفیت بالاتر استفاده می‌شود.

نکته‌ای که لازم است بدانید این می‌باشد که واکس‌ها باید درجه حرارت خاصی را دارا باشند چون اگر واکس خیلی سرد باشد بسیار دشوار از Canting (لوله‌های مخصوص برای عبور دادن واکس) خارج می‌شود و گاهی آن را مسدود می‌کند و به‌طور کامل در تار و پود پارچه فرو نمی‌رود و باعث نفوذ رنگ می‌شود اگر هم گرمای زیادی داشته باشد به سرعت از Canting خارج می‌شود و کنترل آن دشوار می‌شود که این تنظیم درجه حرارت نیز با کسب تجربه حاصل می‌شود.

تصویر 1: لوله‌های مخصوص برای عبور دادن واکس در چاپ باتیک

 مواد تشکیل دهنده واکس

واکس مورد استفاده در چاپ کلاقه‌ای یا باتیک از چهار ماده اصلی تشکیل می‌شود که در شکل «1» این مواد نمایش داده شده است و در ادامه به‌طور جداگانه به توضیح هر یک از آن‌ها پرداخته شده است.

شکل 1: مواد تشکیل دهنده واکس

1- سقز: صمغ کلیه درختان پسته که در اثر خراشی روی آن‌ها به دست می‌آید سقز می‌نامند. روش علمی و فنی سقزگیری به این صورت است که ابتدا در قسمت پایین تنه درخت و به فاصله 30 تا 40 سانتی‌متر از سطح زمین در یک طرف درخت، قسمت‌های سطحی تنه درخت را با تبر می‌تراشند سپس در لایه زیرین، یکی از لوله‌هایی را که شیره نباتی در آن جریان می‌یابد را پیدا می‌کنند بعد با وسیله‌ای به نام گریف سطح لوله را به طول 30 تا 35 سانتی‌متر شیار می‌دهند.

در مرحله بعد چهار شیار به‌طور مورب که شبیه عدد هفت است در طرفین شیار اول خراش می‌دهند بدین طریق مایع سقز در انتهای شیارهای موجود به تنه درخت کوبیده می‌شود و سپس ظرفی که در زیر ظرفی که زیر درخت قرار داده شده جاری می‌شود. سقز ماده اصلی تهیه واکس باتیک بوده و با چسبندگی مطلوب و همچنین خاصیت پوشانندگی سطوح پارچه، سبب عدم نفوذ رنگ در سطح طرح می‌شود.

2- پیه: انواع سخت‌تر چربی‌ها مثل چربی سخت اطراف کلیه و کمر گوسفند و گوساله را پیه می‌گویند. برای جدا نمودن پیه‌های حیوانی از بافت‌های بدن، ابتدا آن را ذوب نموده و پس از صاف کردن مورد استفاده قرار می‌دهند. پیه‌ها به علت نقطه ذوب پایینی که دارند باعث پایین آمدن نقطه ذوب واکس باتیک می‌شوند.

در صورت عدم استفاده از پیه واکس، به درجه حرارت و مدت زمان بیشتری برای ذوب واکس نیاز داریم و زمانی‌که مهر را در واکس فرو برده و از طرف خارج می‌کنیم. واکس روی مهر به سرعت سرد و سخت می‌شود و مهر زدن روی پارچه به‌درستی انجام نمی‌شود، پیه علاوه بر رفع این مشکل به نفوذ بهتر واکس به درون پارچه و انعطاف پذیری و عدم شکست آن روی پارچه کمک می‌کند.

3- موم: موم‌ها ترکیبات اَلکل‌های مونو هیدریک و اسیدهای چرب دارای وزن مولکولی بالا می‌باشند که علاوه‌بر این ترکیبات برخی اسیدها و الکل‌های ترکیب نشده در موم موجود می‌باشند. موم زنبور عسل ماده‌ای جامد به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای است. موم وقتی سرد است سخت و شکننده بوده اما وقتی حرارت داده می‌شود به حالت پلاستیکی و انعطاف‌پذیر در می‌آید.

4- پارافین: پارافین در برخی اوقات به‌عنوان ماده کمکی به ترکیب واکس اضافه می‌گردد و تقریبا خواص آن شبیه به سقز است ولی اگر در فرمول واکس به جای سقز از پارافین استفاده گردد واکس باتیک شکننده شده و در نتیجه پس از رنگرزی بر روی طرح پارچه طرح ترک‌دار باقی می‌ماند.

 انواع ترکیبات ساخت واکس

ترکیبات مختلفی برای تهیه واکس مربوط به هنر چاپ باتیک وجود دارد که در ادامه به آن‌ها پرداخته شده است:

 واکس برای باتیک نقاشی

مواد لازم برای تهیه واکس مورد نیاز برای نقاشی به شرح زیر است:

الف) پارافین منجمد 100 گرم

ب) پارافین موم طبیعی خالص 20 گرم

ج) سقز طبیعی 5 گرم

برای تهیه این واکس ابتدا سقز را در ظرفی می‌ریزیم و بر روی شعله قرار می‌دهیم تا سقز پخته شود البته باید مواظب باشیم که سقز نسوزد و از بین نرود. سپس موم طبیعی را به آن اضافه کرده و اجازه می‌دهیم تا کمی آّب شود و بعد هم پارافین منجمد را به آن اضافه می‌کنیم سپس از الک ریز آن را عبور می‌دهیم تا خالصی‌های آن گرفته شود. در این حالت واکس آماده استفاده برای نقاشی است.

 واکس برای چاپ باتیک یا کلاقه‌ای

فرمول‌های مختلفی برای تهیه واکس مخصوص چاپ وجود دارد که به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

فرمول اول:

الف) پیه گاو و یا گوسفند 250 گرم

ب) موم خالص طبیعی 300 گرم

ج) سقز طبیعی ناپخته 500 گرم

فرمول دوم:

واکس تَرک‌دار (عنکبوتی) که از این فرمول برای ترک دادن روی کار استفاده می‌شود شامل:

الف) پارافین جامد 50 گرم

ب) موم خالص 5 گرم

چون سقز، موم، پیه هر سه موقع چاپ باعث پیدایش خط‌های نازک و صاف روی پارچه می‌شود، پارچه در موقع رنگرزی حالت خودش را حفظ خواهد کرد و مانع از شکستن خطوط می‌گردد پس خطوط موم-پارافین باعث می‌شود در موقع رنگرزی نقش ترک بردارد. پس این به معنی است که پیه و سقز مانع از ترک‌دار شدن می‌شود.

نوع دیگری واکس در صورت نبود سقز وجود دارد که با استفاده از ماده قاینفول (سندلوس) انجام می‌گیرد. قاینفول احتیاج به پختن ندارد و می‌توان مطابق اندازه‌هایی که قید شده کار را به جای سقز با قاینفول ادامه داد.

ویژگی‌های پارچه مناسب برای چاپ باتیک

پارچه‌های مناسب برای چاپ باتیک باید دارای دو ویژگی مهم باشد:

1-  رنگرزی آن‌ها در درجه حرارت‌های پایین یعنی 30 تا 40 درجه سانتی‌گراد امکان پذیر باشد. در چاپ باتیک به دلیل استفاده از واکس بر روی پارچه در هنگام رنگرزی به 50 درجه سانتی‌گراد و بالاتر می‌رسد، واکس موجود روی پارچه جدا شده و سبب خراب شدن نقش‌های ایجاد شده روی پارچه می‌شود از سال‌های گذشته تاکنون از پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی که در درجه حرارت‌های پایین نیز جذب رنگ مطلوبی دارند برای چاپ کلاقه‌ای استفاده شده است.

2-  پارچه باید تا حد امکان ظریف باشد. ظرافت پارچه باید به حدی باشد که واکس باتیک امکان عبور از ضخامت پارچه و ظاهر شدن بر روی طرف دیگر آن را داشته باشد. در صورت ضخیم بودن پارچه، واکس امکان عبور از درون آن را پیدا نکرده و فقط یک طرف پارچه را می‌پوشانند. لذا هنگام رنگرزی، رنگ از پشت پارچه به قسمت‌های پوشیده شده از واکس نفوذ کرده و سبب از بین رفتن نقش ایجاد شده روی آن می‌گردد با توجه به دو ویژگی فوق می‌توان گفت که پارچه‌های ابریشمی بهترین شرایط را برای چاپ باتیک دارا می‌باشند.

نکات اساسی در مورد افزایش کیفیت چاپ باتیک

اعمالی که کیفیت کار را برای چاپ باتیک، افزایش می‌دهند در زیر شرح داده شده‌اند که عبارتند از:

• قبل از عمل چاپ، پارچه آهارگیری شود.
• نخ‌های آزاد و اضافی در سطح پارچه توسط قیچی جدا گردد.
• پارچه قبل از چاپ کاملا صاف شود تا به هنگام قرار گرفتن بر روی میز چاپ، کلیه سطح آن آماده برای مهر زدن باشد.
• به هنگام زدن مهر پارچه از جای خود تکان نخورد.
• طرح مورد نظر متناسب با طول و عرض پارچه انتخاب گردد.
• در صورتی که قسمتی از پارچه پارگی دارد و یا سوراخ است از عمل چاپ بر روی پارچه باید چشم‌پوشی شود.
• در صورتی‌که چندین مهر مکمل یکدیگر استفاده می‌گردد، لازم است دقت کافی در بجا خوردن هر یک انجام شود.
• رنگ‌بندی در حد طبیعی انجام شود و رنگ متناسب با شکل انتخاب گردد.
• گوشه‌های پارچه محلی است که طرح‌ها باید یکدیگر را کامل نمایند پس باید به قرار گرفتن طرح‌ها در گوشه دقت کرد.

 تکنیک‌های موجود در نقاشی باتیک

در نقاشی باتیک تکنیک‌های مختلفی وجود دارد که در شکل «2» به آن‌ها اشاره شده است و در ادامه هر یک از آن‌ها به طور جداگانه توضیح داده شده‌اند.

شکل 2: تکنینک‌های نقاشی باتیک

تکنیک قلم‌مو در چاپ باتیک

در این تکنیک طرح مورد نظر را روی پارچه منتقل می‌کنند و سپس پارچه را روی میز پهن کرده توسط قلم‌مو قسمت‌هایی از طرح را که مد نظر است با موم می‌پوشانند. در این شیوه بازی خطوط قلم‌مو و کلفتی و نازکی خطوط که با موم گرفته شده است زیبایی فوق‌العاده‌ای به کار می‌دهد.

 تکنیک تاجتینیک در چاپ کلاقه‌ای

روش لوله‌های هدایت شونده Canting  یا همان تاجتینیک، لوله مسی کوچک نازکی است که به یک کاسه خیلی کوچک که دهانه تنگی دارد جوش خورده است. همچنین یک دسته خیزرانی کوتاه نیز به آن منتقل است که طول آن یازده سانتی‌متر می‌باشد. این ظرف مسی از موم مذاب پر می‌شود و سپس هنرمند طرح‌های مورد نظر خود را توسط آن روی پارچه می‌کشد. لوله‌های Canting اندازه‌های مختلفی دارد و براساس ظرافت خطوط، نوع آن را می‌توان تعیین کرد. از لوله‌هایی با قطر یک میلی‌متر برای کارهای ظریف تا لوله‌های عریض برای طرح‌های بزرگ وجود دارند. طرح‌هایی که به‌صورت راه راه می‌باشند با Canting که لوله‌های بیشتری دارد انجام می‌شود. پس از این‌که پارچه به موم آغشته شد با قلم‌مو رنگ‌های مورد نظر را در بین خطوطی که با موم گرفته شده منتقل می‌کنند.

روش Tie and dye یا باندانا در چاپ باتیک

در این روش نقش‌اندازی می‌توان انواع و اقسام طرح‌های کوبیسم و تصاویر غیر هندسی را به‌دست آورد. موقعیت در این روش زیاد است و بستگی به هوش و ذکاوت و تدبیر استادکار دارد. به این صورت که با محکم بستن قسمت‌هایی از پارچه توسط یک نخ محکم و فرو بردن آن به‌صورت موضعی یا تمامی در محلول رنگ، نقش‌هایی بر پارچه پیاده می‌شود. حال می‌توان قسمت‌های دیگر پارچه را محکم بسته و مجددا در محلول رنگ فرو برد و در همین حال عمل بستن قسمت‌های دیگر را ادامه داد و در محلول رنگ دیگر فرو برد. بدین صورت می‌توان ضمن حفظ قسمت یا قسمت‌هایی از سطح پارچه، رنگ‌های ترکیبی از دو یا چندین رنگ را در سطح پارچه ایجاد نمود. همان‌طور که گفته شد نقش ایجاد کننده آزادانه قابل تغییر است به این صورت می‌توان با دوخت، پیچیدن نخ، تا کردن، مقدار فرو بردن در محلول رنگ، قرار دادن جسمی خارجی در فضای داخلی گره و اندازه گره، تغییرات بسیار جالبی در سطح پارچه ایجاد نمود. اولین نمونه کار از این شیوه در هند به‌دست آمده است که این شیوه در برخی از کشورها با نام باندانا معروف است.

تکنیک نمک در چاپ باتیک

1- نمک را به‌طور یکنواخت بر روی سطح پارچه پخش کنید، توجه داشته باشید که این عمل باید قبل از خشک شدن رنگ پارچه انجام گیرد.

2- وقتی ذرات نمک روی پارچه رنگ زده شده قرار بگیرند، رنگ‌ها در جهات مختلف کشیده می‌شوند و اشکال مواج دایره‌ای پدید می‌آورند، پیشرفت و کنترل در این روش بستگی به آشنایی ما به رنگ‌ها دارد. کریستال نمک روی درجات رنگ‌های تیره و روشن بهترین نتایج را به همراه دارد.

 نحوه نقاشی باتیک بر روی پارچه‌های ابریشمی

همان‌طور که در قسمت‌های گذشته شیوه واکس برای نقاشی کلاقه‌ای یا باتیک توضیح داده شد اینک نوبت به اجرای آن و نحوه نقاشی بر روی پارچه می‎گردد. واکسی که آماده کرده‌ایم بر روی حرارت متوسط قرار می‌دهیم تا واکس گرم باقی بماند سپس در همین حال پارچه مورد نظر را که معمولا ابریشم و گاهی اوقات نیز ساتن می‌باشد بر روی چهارچوب متحرک توسط میخ از هر چهار طرف کشیده و متصل می‌کنیم تا همانند یک بوم نقاشی گردد.

البته اگر قبل از عمل مرحله طرح مورد نظر بر روی پارچه ترسیم شود بهتر است. بعد از این دو مرحله ترسیم نقش و بوم کردن آن بر روی چهارچوب، توسط واکس شروع به ترسیم خطوط و مکان‌هایی که نمی‌خواهیم رنگ بر روی آن‌ها قرار گیرد می‌کنیم.

سپس رنگ‌های موردنظر را تهیه می‌کنیم و هرکدام را در ظرف جداگانه ریخته و بعد از موم‌گیری کار که یا توسط قلم‌مو یا توسط قلم تاجنیتیک صورت می‌گیرد شروع به رنگرزی قسمت‌های مختلف همراه با رنگ‌های مختلف می‌کنیم البته باید دقت شود رنگ به اندازه‌ای بر قلم‌مو نباشد که بر روی کار پخش شود و از قسمت‌های موم خورده بگذرد و پارچه را لکه کند. وقتی کار رنگ‌آمیزی به پایان رسید می‌توان پارچه را مثل لباس و غیره باتیک‌گیری کرد.

اگر پارچه کوچک باشد مثل دستمال یا تابلو احتیاج به دستگاه باتیک‌گیری ندارد می‌توان با چند صفحه روزنامه و اتو، واکس را از روی پارچه برداشت. به این ترتیب که روی میز یک پارچه نخی نرم یا چیزی شبیه آن به اندازه پارچه موردنظر پهن کرده، چند ورق روزنامه در زیر پهن کرده و کار را بر روی آن قرار می‌دهیم و بر روی آن نیز چند عدد روزنامه می‌گذاریم و با اتوی داغ بر روی آن می‌کشیم، به علت حرارتی که اتو تولید می‌کند واکس‌ها به حالت مایع روان در می‌آید و به روزنامه‌ها منتقل می‌شود. این کار را چندین مرتبه تکرار می‌کنیم بعد از آن ملاحظه می‌کنیم که چربی روی پارچه از بین رفته است. برای این‌که تمامی چربی پارچه گرفته شود و پارچه لک نگیرد پارچه را داخل بنزین چند مرتبه مالش می‌دهیم تا چربی باقی مانده نیز گرفته شود بعد آن را در جایی قرار می‌دهیم تا بنزین متصاعد شود، به این ترتیب کار ما حاضر است.

مراحل چاپ کلاقه‌ای (باتیک)

صمغ‌گیری ابریشم: قبل از چاپ پارچه را رنگ‌پذیر می‌کنند که مقداری آب و صابود را در ظرف مسی تا 50 درجه سانتی‌گراد حرارات می‌دهند سپس کربنات دو سود را به آن افزوده و حل می‌کنند. پارچه را به مدت نیم ساعت در این محلول قرار داده و سپس می‌جوشانند تا کاملا سفید شود سپس با آب سرد آبکشی، خشک و اتو می‎کنند تا برای چاپ آماده شود.

ساخت قالب: برای ساختن قالب ابتدا نقشه‌ی اصلی را روی کاغذ کشیده و  رنگ می‌کنند سپس نقشه را به تفکیک رنگ روی کاغذهای دیگر کپی کرده، هر قطعه را با چسب روی تخته سه لا چسبانده و اطراف آن را می‌برند. برای طرح‌های ظریف ورقه آهنی مناسب‌تر است. با چسباندن قطعه‌های بریده شده روی سطح قالب، دیگر قالب‌های مثبت و منفی آماده می‌شود.

تهیه واکس باتیک: سقز را در ظرف سی و با حرارت ذوب می‌کنند، به طوری که پخته و کف آن کاملا از بین برود. در مرحله‌ی بعد پیسه و سپس موم را افزوده و می‌جوشانند تا به خوبی مخلوط شود. در پایان محلول را از صافی ریز عبور داده تا آماده مصرف شود. با این ماده مقاوم به وسیله‌ی قالب‌های نقش یا لوله‌های هدایت‌کننده می‌توان به طرح‌اندازی روی پارچه پرداخت. پس از رنگ‌آمیزی، این ماده‌ی مقاوم از روی پارچه برداشته می‌شود.

رنگرزی: از سه نوع رنگ به نام‌های رنگ‌های ری‌اکتیو، رنگ جوهری و رنگ‌های گیاهی برای رنگرزی ابریشم طبیعی استفاده می‌شود.

باتیک‌گیری: این مرحله به منظور زدودن پارچه از واکس باتیک در پایان رنگرزی است. بدین صورت که مقداری پیه خالص گاو یا گوسفند را در ظرف مسی ریخته و با حرارت دادن، آب می‌کنند و پارچه آب شده را در ظرف غوطه‌ور می‌کنند و مرتب حرکت می‌دهند تا بدین ترتیب واکس باتیک در پیه حل شود، پارچه را بیرون آورده و می‌فشارند تا در جریان هوا سرد شود.

در برخی از مواقع پس از این که پارافین‌گیری انجام شد، عمل بنزین‌گیری انجام می‌شود به این صورت که پارچه را در بنزین قرار داده تا اثر باقی‌مانده ماده مقاوم و چربی از پارچه محو شود بعد پارچه را در هوای آزاد قرار می‌دهند تا بنزین تبخیر شود.

شستن پارچه: برای شستشوی پارچه باید از صابون بدون سود و رنده شده استفاده کرد. صابون رنده شده را در ظرف آب حل می‌کنند و روی حرارت به تدریج می‌جوشانند سپس پارچه باتیک‌گیری را در ظرف آب گرم دیگری قرار داده و با آب و صابون تهیه شده، می‌شویند. در بعضی موارد پس از شستشو و خشک شدن پارچه، آن را با نشاسته و سریشم آهار می‌دهند.  

تاریخچه چاپ باتیک یا کلاقه‌ای

ما در مطلبی جداگانه به طور کامل به تاریخچه چاپ باتیک و کلاقه‌ای در ایران و جهان پرداخته‌ایم و در این بخش فقط به یک توضیح کوتاه و مختصر در مورد تاریخچه چاپ باتیک اشاره کرده‌ایم. باتیک که واژه‌ای جاوه‌ای (یکی از جزایر اندونزی) است به نوعی پارچه که در کشورهای جنوب و شرق آسیا تولید می‌شود، اطلاق می‌گردد. یافته‌های باستان‌شناسی گواه تولید گونه‌ای از آن در مصر باستان نیز هست. این هنر قبل از اسلام از طریق جاده‌ی ابریشم و به وسیله‌ی تُجار آذربایجانی به ایران آمد و در آغار به صورت ابتدایی آن (باتیک تک رنگ) در شهر تبریز رایج بود.

هنر باتیک در ایران به کلاقه‌ای شهرت دارد و منطقه‌ی اسکوی آذربایجان مرکز عمده‌ی تولید آن است. در گذشته تزئین پارچه به وسیله‌ی هنر باتیک با وسایل ابتدایی و ساده‌ای مانند انواع مهرها و قالب‌ها انجام می‌شد و تولیدکنندگان این‌گونه پارچه‌ها به کمک رنگ‌های گیاهی، لباس‌ها و سایر وسایل پارچه را تزئین می‌کردند.  

بعدها وقتی بشر فکر استفاده از رنگ‌آمیزی پارچه افتاد، رنگرزان معمولا پخش‌هایی از پارچه را گره می‌زدند یا به شکل خاصی می‌دوختند تا رنگ در آن‌ها نفوذ کند و پس از رنگ‌آمیزی وقتی گره‌ها یا نقاط دوخته شده باز می‌شد، قسمت‌های رنگ نگرفته به شکل نقوش نگاتیو باقی‌مانده و نوعی نقش و نگار به حساب می‌آمد.

با کشف ماده‌ای گیاهی که مانع نفوذ رنگ در الیاف پارچه می‌شد، قبایل بدوی اندونزی از آن به عنوان مایعی برای پوشاندن بعضی از قسمت‌های پارچه استفاده نمودند و با تکمی این روش در اندونزی و سرایت آن به سایر نقاط جهان، زیربنای شکل کنونی باتیک ریخته شد.

ماده گیاهی فوق‌الذکر که از کردن برگ وز در سود سوزآور به دست می‌آمد، ماده چسبنده‌ای بود که پس اختلاط با ماسه‌ی نرم یا خاک رس مورا استفادهقرار می‌گرفت و هنرمندان به وسیله‌ی قلم یاسایر ابزار به نقاشی پارچه با آن می‌پرداختند و سپس پارچه را رنگ‌آمیزی نموده و شستشو می‌دادند پس از شستشوی پارچه، قسمت‌های آغشته به چسب به رنگ اصلی پارچه و قسمت‌های دیگر رنگین می‌شد. به این ترتیب نقاطی که رنگ در آن نفوذ نکرده بود سفید باقی می‌ماند و پارچه نقوش سفیدی در متن رنگین به خود می‌گرفت و با تکرار این عمل استفاده از رنگ‌های متنوع و متعدد وجود داشت.

در روش استفاده از صمغ و موم که بعد از چندی جایگزین شیوه‌ی قبلی گردید، ابتدا دو طرف پارچه با صمغ و موم پوشانده می‌شود و سپس نقوش مورد نظر بر روی موم ترایشیده شده و پارچه رنگ‌آمیزی می‌گردد و چنانچه ایجاد نقوش با چند رنگ مورد نظر تولید شده باشد، به طور مجدد قسمت‌های دیگری از سطوح موم‌اندود را تراشیده و در عوض نقاط تراشیده شده‌ی قبلی را موم می‌گیرند تا هنگام رنگ‌آمیزی دوباره رنگ جدید در آن نفوذ نکند.  ذکر این نکته ضروری است که در روش کار با موم حتما باید از رنگ‌های سرد استفاده شود تا حرارت باعث ذوب موم و ادغام رنگ‌ها نشود.

در ایران به جای برگ موز از پیه گوسفند، موم خالص عسل و سقز خام ماده گیاهی مورد نظر را می‌ساختند که نام بین‌المللی آن واکس باتیک است و در آذربایجان به روغن کلاقه‌ای موسوم است. در بدو ورود به ایران، چاپ باتیک به رنگ سفید بر زمینه‌ی مشکی انجام میشد که طرح‌های آن به پر کلاغ شبیه بود و از این رو به نام‌ کلاغه‌ای یا کلاقه‌ی شهرت یافت.

پس از مدتی رنگ قرمز را با رنگ سفید به کار بردند که به صورت خال‌هایی بر زمینه سیاه و سرمه‌ای ایجاد می‌شود و به آن سفید فلفلی می‌گفتند و بر روی کرباس و با قاب‌های چوبی در اصفهان انجام میشد. از دوره‌ی صفویه، چاپ پارچه‌ی ابریشم به روش کلاقه‌ای در اسکو، کهنمو و باویل آذربایجان شرقی رواج یافت.

منابع: کتاب چاپ باتیک هنر چاپ پارچه، سیری در صنایع‌دستی ایران

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.