صنایع دستی فلزی

صنایع‌دستی فلزی یکی از قدیمی‌ترین هنرهای ایران و جهان است که از گذشته تا امروز همچنان رواج دارد. شکل‌دهی و تزئین فلزات برای ساخت اشیای تزیینی و کاربردی به‌وسیله‌ی ابزار و روش‌های متفاوت به‌صورت حجمی و مسطح را هنر فلزکاری می‌‌گویند. در ادامه قصد داریم شما را انواع صنایع دستی فلزی ایران  و نحوه پیدایش آن آشنا کنیم پس با همراه باشید.

تاریخچه صنایع دستی فلزی

نخستین فلز کشف شده در جهان، مس است و این رویداد مهم به حدود 7000 سال پیش برمی‌گردد. کشف فلز با توجه به دوام، قدرت ضربه‌پذیری و چکش‌خواری باعث تحول شگرفی در هنر و صنعت در دنیای قدیم شد که دامنه‌ی آن به روزگار امروز هم رسیده است.

از اهمیت فلز همین بس که گفته شود، دوره‌های خاصی از تمدن بشری به واسطه کشف فلز یا پی بردن به آلیاژی خاص به نام آن فلز یا آلیاژ نامیده شده است. عصر مس، عصر مفرغ، عصر آهن، عصر طلا و نقره و غیره گویای این اعتبار است.

فلز از گذشته‌های دور به عنوان ماده‌ی اولیه‌ی قابل اعتماد و مستحکم در خدمت تأمین نیازهای مصرفی و روزمره و پس از طی مدتی، کم‌کم به عنوان ماده‌ای برای ساخت وسایل تزئینی و نهایتا جهت ساخت آثاری با ارزش مصرفی و تزئینی درآمد.

ایران سرزمینی است که از هزاره‌های پیش از میلاد در تولید آثار هنری از فلز سهم شایسته‌ای را به خود اختصاص داده و آثار بسیار با ارزش و گاه کم‌نظیر و استثنایی که از دوره‌های ماد، هخامنشی و ساسانی در دوران ایران باستان و سپس دوره‌هایی همچون سلجوقی و صفوی و حتی در دوران معاصر توسط فلزکاران هنرمند ایرانی ساخته شده و هم اکنون زینت‌بخش گنجینه‌های هنری بوده و یا توسط مجموعه‌داران آثار هنری نگهداری می‌شود، بیانگر این ادعا است.

در طول تاریخ هنر ایران، آثار هنری فلزی به طور عمده از طلا، نقره، مس، برنج و مفرغ ساخته شده است اما ایرانیان هنرمند از آهن و فولاد، ورشو، روی و غیره کلا هر نوع فلز یا آلیاژی را که امکان بروز ذوق و خلاقیت خود را برای تولید آثار هنری زیبا مناسب می‌دانستند، استفاده می‌کردند.

انواع صنایع دستی فلزی ایران 

صنایع دستی فلزی ایران بر اساس نوع و روش ساخت دارای انواع گوناگونی هستند که در ادامه به توضیح هر یک از آن‌ها می‌پردازیم.  هنرهای مرتبط با فلز به طور عمده عبارت است از:

•  دواتگری
•  حکاکی
•  قلمزنی
•  ملیله‌کاری
•  میناکاری
•  طلاکوبی روی فولاد
•  فیروزه کوبی
• مس‌کوبی
•  نقره‌کوبی
•  قفل‌سازی
•  ساخت اسلحه‌های سرد و ساخت اسلحه‌های گرم
•  زیورآلات فلزی
•  ضریح‌سازی 

 دواتگری 

دواتگری به تهیه زیرساخت برای انجام هنرهای دیگر بر روی فلز (حکاکی، قلمزنی، میناکاری، طلاکوبی و غیره) و یا انجام چکش‌کاری بر روی فلزاتی همچون مس و برنج که می‌تواند به طور مستقیم کاربرد داشته باشد و مورد استفاده قرار گیرد، اطلاق می‌شود.

فراموش نکنیم که تا حدود نیم‌قرن پیش و شاید هم کمتر، سرویس‌های مسی، بخشی از جهیزیه‌ی دختر خانم‌های ایرانی را تشکیل می‌داد و امروزه هم می‎دانیم ک خوشمزه‌ترین غذاها در سرویس‌های مسی طبخ می‌شوند.

دواتگری امروزه هم از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار است چرا که هنرمند فلزکار در صورتی قادر به ارائه‌ی هنر خود بر روی زیرساخت است که آن زیرساخت توسط دواتگری خبره و ممتاز آماده شده باشد.

در مورد زیرساخت‌های ساده محصولات فلزی یا محصولات تولید شده از آلیاژها (همچون برنج، مس، روی، مفرغ، قلع، ورشو، نیکل، روی) باید موارد زیر را مدنظر قرار دارد:

1.  در تهیه‌ی زیرساخت‌ها یا محصولات ساده‌ی فلزی (که بر روی آن‌ها حکاکی، قلمزنی و غیره انجام نمی‌شود) باید توجه داشت که استفاده از مواد اولیه‌ی مرغوب شرط اصلی بوده و ورقه یا گرده‌ی فلزی مورد استفاده باید عاری از هرگونه ضایعات و ناصافی بوده و ضمنا مواد ناخالص نیز در حداقل ممکن باشد.
2.  در مورد آلیاژها مثلا در مورد آلیاژ برنج که از مس و روی به دست می‌آید، مفرغ که از مس و قلع حاصل می‌شود و نیز آلیاژ ورشو که از مس، نیکل و روی حاصل می‌آید نیز رعایت درصدهای مناسب از دو یا چند فلز مورد لزوم امری جدی است.
3.  زیرساخت‌ها یا محصولات ساده فلزی باید حتما به روش چکش‌کاری ساخته و پرداخته شده باشد و اثر ضربات چکش بر روی قسمت‌های مختلف بدنه نیز باید به وضوح دیده شود. محصولات ساده فلزی که شیوه‌ی پرسی فراهم می‌آید در مجموعه‌ی صنایع‌دستی فلزی قرار نمی‌گیرد.
4. بدنه‌ها و زیرساخت‌ها باید دارای سطحی صاف و صیقلی بوده و نباید بر روی آن‌ها اثرات جوشکاری، لحیم‌کاری و نیز اتصالات به صورتی مشهود موجود باشد.
5. وجود تعادل، تقارن و ایستایی کافی در ظروف و بدنه امری حتمی است.
6. در تولید محصول، هر چه از فلز گران‌بهاتر یا از آلیاژ مرغوب‌تر یا مواد اولیه‌ی با کیفیت مطلوب‌تر استفاده شده باشد، ارزش و کیفیت کار بالاتر می‌رود.
7.  از آنجا که چکش‌کاری و تهیه‌ی زیرکار مناسب، حرفه‌ای کاملا هنری است لذا بخش مهمی از ارزش، کیفیت و قیمت نیز به کارِ هنرمندانه‌ی هنرمندِ چکش‌کار و ظرافت‌کاری و مهارت او برمی‌گردد.
8. وجود ضربات ظریف و هنرمندانه و کیفیت مطلوب محصول یا زیرساخت، نشان از ارزش هنری کار دارد.

حکاکی روی فلز

حکاکی روی فلز عبارت است از هنر خراشاندن و ایجاد نگاره‌ها و نقوش سطحی و کم‌عمق بر روی فلز که به‌طور معمول با ابزاری ساده و خراشنده، بدون ضرورت استفاده از قیر در پشت کار و استفاده از قلم‌های مختلف به خاطر به خاطر سطحی بودن نقوش، انجام می‌پذیرد. در این هنر اثر قلم یا وسایل نوک تیز خراشنده در پشت کار حکاکی دیده نمی‎شود.

این هنر امروزه در شهر اصفهان که مرکز اصلی هنرهای مرتبط با فلز در ایران است و همچنین شهرهای تبریز، زنجان و تهران رواج دارد. حکاکی بر روی فلز و اشیاء مختلف همچون سینی، جام، پارچ، گلدان و غیره صورت می‌پذیرد و زیرساخت ممکن است از جنس نقره، برنج و مس انتخاب شود.