هنر خاتم‌ کاری

خاتم کاری اصفهان چیست؟ 

در حوزه هنر و صنایع دستی، خاتم‌کاری به معنای آراستن سطح اشیاء به شیوه‌ای شبیه به موزاییک است. این فرایند شامل چیدن دقیق و منظم هزاران قطعه کوچک مثلثی شکل از جنس‌های مختلف مانند چوب‌های رنگی، استخوان (مانند استخوان شتر یا گاو)، و مفتول‌های فلزی (غالباً برنج) در کنار یکدیگر است.

این قطعات به گونه‌ای چیده می‌شوند که الگوهای هندسی منظم و پیچیده‌ای را تشکیل دهند. این الگوها معمولاً شامل اشکال پنج، شش، هشت و ده ضلعی هستند که با دقت ریاضی طراحی و اجرا می‌شوند.

ویژگی برجسته هنر خاتم کاری، ظرافت و ریزنقشی اجزای آن است. هرچه مثلث‌ها و قطعات به کار رفته در طرح ریزتر و ظریف‌تر باشند، و تعداد اضلاع در هر نقش بیشتر باشد، ارزش هنری خاتم بالاتر می‌رود. در برخی از خاتم‌های بسیار مرغوب، برای ساخت یک واحد هندسی کوچک، ممکن است از صدها مثلث ریز استفاده شود. این دقت و ریزبینی، نیازمند مهارت، تجربه و صبر فراوان استادکار است.

هنر خاتم کاری به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود:

1. خاتم‌سازی: این مرحله شامل تولید و آماده‌سازی اجزای اولیه خاتم است؛ یعنی برش دقیق چوب، استخوان و فلز به نوارهای مثلثی شکل، کنار هم چیدن آنها و ساخت “پره” و “توگلو” و در نهایت تشکیل “قامه” خاتم.
2. خاتم‌چسبانی: این بخش مربوط به نصب لایه‌های نازک بریده شده از “قامه” خاتم بر روی سطح اصلی شیء مورد نظر است. پس از نصب، سطح خاتم‌کاری شده سابیده، پرداخت و با مواد محافظ مانند لاک و پلی‌استر پوشانده می‌شود تا درخشش و دوام لازم را پیدا کند.

مواد اولیه و مصالح به کار رفته در هنر خاتم‌کاری

زیبایی و دوام هنر خاتم‌کاری تا حد زیادی به کیفیت و نوع مواد اولیه به کار رفته در آن بستگی دارد. استادکاران خاتم‌ساز با دقت فراوان، بهترین و مناسب‌ترین مصالح را انتخاب می‌کنند تا اثری ماندگار و چشم‌نواز خلق کنند. تنوع در مواد اولیه، امکان ایجاد طرح‌ها و رنگ‌های مختلف را فراهم می‌آورد و به هر قطعه خاتم، هویتی منحصربه‌فرد می‌بخشد.

انواع چوب

چوب، اصلی‌ترین و پرکاربردترین ماده در هنر خاتم‌سازی است. انتخاب نوع چوب نه تنها بر زیبایی ظاهری خاتم تأثیر می‌گذارد، بلکه در دوام و پایداری آن نیز نقش دارد. چوب‌های مختلف با رنگ‌ها و بافت‌های متفاوت، به خاتم‌کار امکان می‌دهند تا تنوع رنگی وسیعی را در طرح‌های خود ایجاد کند. از جمله چوب‌های رایج و پرکاربرد در این هنر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فوفل 
• عناب
• نارنج
• شمشاد
• افرا
• کیکم
• بقم
• آبنوس

استخوان و عاج

در هنر خاتم‌کاری برای ایجاد رنگ‌های روشن و درخشندگی، از استخوان حیواناتی مانند شتر، گاو و اسب استفاده می‌شود که پس از چربی‌زدایی و سفید کردن در محلول آب آهک به نوارهای باریک و مثلثی شکل تبدیل می‌شوند.

استخوان شتر به دلیل کیفیت و دسترسی مناسب، رایج‌ترین گزینه است. در گذشته از عاج فیل نیز استفاده می‌شد، اما به دلیل کمیابی و قوانین حفاظت از حیات وحش، امروزه جای خود را به استخوان داده است.

مفتول‌های فلزی

در خاتم‌کاری، مفتول‌های فلزی نقش مهمی در ایجاد خطوط و درخشش دارند، که معمولاً از برنج برای رنگ طلایی و شکل‌پذیری استفاده می‌شود و در آثار نفیس‌تر، نقره یا طلا به‌کار می‌رود.

 مفتول‌ها که ابتدا گرد هستند که با دستگاه نورد به مقطع مثلثی تبدیل می‌شوند. دقت در برش و سوهان‌کاری آن‌ها برای ایجاد خطوط ظریف و یکنواخت طرح اهمیت زیادی دارد.

صدف و سایر مواد تزیینی

صدف به‌عنوان ماده‌ای تزیینی در خاتم‌کاری برای ایجاد درخشندگی، نقاط برجسته و رنگ‌های سفید خاص به‌کار می‌رود و زیبایی خاصی با چوب و فلز ایجاد می‌کند، اما به دلیل گرانی و کمیابی بیشتر در آثار درجه یک و سفارشی استفاده می‌شود.

علاوه بر صدف، گاهی سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی بسیار کوچک نیز برای جلوه‌ای سلطنتی در آثار نفیس خاتم کاری به‌کار می‌روند.

چسب‌ها و پوشش‌های محافظ

چسب نقش حیاتی در اتصال قطعات ریز خاتم و یکپارچه‌سازی طرح دارد. در گذشته برای چسباندن قطعات خاتم به یکدیگر سریشم گرم از غضروف و استخوان حیوانات استفاده می‌شد، اما امروزه چسب PVA به‌خاطر راحتی، قدرت اتصال و مقاومت در برابر رطوبت رایج‌تر است.

 پس از چسباندن قطعات خاتم به یکدیگر، لاک و پلی‌استر به‌عنوان پوشش نهایی چندین لایه روی سطح اعمال می‌شوند تا براقیت، صافی و محافظت در برابر رطوبت، گرد و غبار و خراشیدگی فراهم شود و طول عمر و زیبایی اثر حفظ شود.

مراحل ساخت خاتم به صورت گام به گام

ساخت یک اثر خاتم‌کاری، فرآیندی پیچیده، زمان‌بر و نیازمند دقت، صبر و مهارت فوق‌العاده است. این هنر، شامل مراحلی متوالی است که هر کدام به نوبه خود، به زیبایی و استحکام نهایی اثر می‌افزایند. در ادامه به تشریح گام به گام این فرآیند می‌پردازیم.

تهیه و برش مواد اولیه

چوب‌های مختلف، استخوان و مفتول‌های فلزی (معمولاً برنج) انتخاب و به قطعات باریک مثلثی برش داده می‌شوند. این کار با ابزار دقیق انجام می‌گیرد تا قطعات یکنواخت و منظم باشند، زیرا کیفیت برش و سوهان‌کاری در زیبایی و ظرافت طرح نهایی نقش اساسی دارد. اولین مرحله از ساخت محصولات خاتم عبارتند از:

• چوب‌های متنوع، استخوان و مفتول فلزی انتخاب می‌شوند.
• همه به قطعات باریک مثلثی شکل با دقت بالا برش و سوهان‌کاری می‌گردند.

ساخت “پره” و “توگلو”

پس از آماده‌سازی قطعات مثلثی، نوبت به چیدن آنها می‌رسد. این مرحله از هنر خاتم کاری نیازمند تمرکز و دقت بالایی است.

1. پره‌سازی: در این مرحله، سه مثلث از چوب، استخوان یا فلز، با سریشم (چسب سنتی) یا چسب چوب سرد (PVA) به دقت کنار یکدیگر قرار گرفته و با نخ‌های مخصوصی به نام “پرک” محکم بسته می‌شوند. این کار به گونه‌ای انجام می‌شود که یک واحد هندسی اولیه را تشکیل دهد. پس از خشک شدن چسب، نخ‌ها باز می‌شوند.
2. توگلو: در مرحله بعدی، چندین پره آماده شده (معمولاً چهار پره)، به همراه مفتول‌های مثلثی فلزی، مجدداً با چسب و نخ در کنار هم چیده می‌شوند تا نقش‌های بزرگ‌تر و پیچیده‌تری را که به آن “توگلو” می‌گویند، تشکیل دهند. این توگلوها، اساس و بنیاد طرح‌های ستاره‌ای و هندسی خاتم را شکل می‌دهند.

تکرار این فرآیند، منجر به تولید تعداد زیادی پره و توگلو می‌شود که هر کدام بخشی از طرح نهایی را تشکیل می‌دهند. این مرحله نشان می‌دهد که خاتم با ظرافت و نظم خاصی ایجاد می‌شود.

“گل‌پیچی” و تشکیل “شمسه”

گل‌پیچی، مرحله‌ای است که در آن طرح‌های ستاره‌ای شکل و منظم، با استفاده از توگلوها و مفتول‌های فلزی ایجاد می‌شوند. در این بخش، مفتول‌های فلزی گرد به صورت شش‌ضلعی منظم درآورده می‌شوند که به آن‌ها “شمسه” می‌گویند. سپس در اطراف هر ضلع این شمسه، شش سیم دیگر با سریشم چسبانده شده و با نخ محکم می‌شوند. نتیجه این کار، یک طرح ستاره‌ای زیبا و منظم است. این شمسه‌ها و طرح‌های ستاره‌ای، عناصر اصلی و چشم‌نواز در نقوش صنایع دستی خاتم کاری هستند که تکرار و چینش دقیق آن‌ها، جلوه‌ای بی‌نظیر به اثر می‌بخشد.

فشردن و “قامه کردن”

پس از تشکیل طرح‌های پیچیده از پره‌ها، توگلوها و شمسه‌ها، نوبت به مرحله فشردن و یکپارچه‌سازی می‌رسد.

1. فشردن (پرس کردن): در این مرحله، طرح‌های خاتم زیر دستگاه پرس فشرده می‌شوند تا قطعات ریز کاملاً به هم بچسبند و سطحی یکپارچه و محکم ایجاد شود. این کار که گاهی «توره» نام دارد، باعث افزایش استحکام و دوام خاتم و جلوگیری از جدا شدن قطعات در آینده می‌شود.
2. قامه کردن: پس از فشرده‌سازی، از طرح یکپارچه شده، لایه‌های بسیار نازک (با ضخامت 1 تا 1.5 میلی‌متر) برش داده می‌شوند که به آن‌ها “قامه” می‌گویند. این قامه‌ها، سطح تزیینی اصلی خاتم را تشکیل می‌دهند. برش دقیق و یکنواخت قامه‌ها، نیازمند مهارت بالای استادکار و استفاده از اره‌های بسیار ظریف است.

آسترکشی و چسباندن قامه

در این مرحله، سطح کار با لایه‌ای از چوب سبک به نام آستر پوشانده می‌شود و سپس قامه‌های نازک خاتم با دقت روی آن چسبانده می‌شوند. این کار نیازمند مهارت بالاست تا قطعات منظم و بدون درز کنار هم قرار گیرند. گاهی برای استحکام بیشتر از سریشم گرم و نخ پرک استفاده می‌شود، زیرا این بخش تأثیر زیادی بر زیبایی و دوام نهایی خاتم دارد.

پرداخت نهایی و روکش پلی‌استر

پس از چسباندن قامه‌ها و اطمینان از استحکام آن‌ها، نوبت به پرداخت نهایی می‌رسد. این مرحله شامل:

1. بتونه‌کاری و سوهان‌کاری: در این مرحله، درزها و ناهمواری‌ها با بتونه پر شده و سطح با سوهان و سنباده صاف و یکدست می‌شود.
2. اعمال لاک و پلی‌استر: در پایان، چندین لایه لاک و پلی‌استر روی خاتم زده می‌شود که هم سطح را براق و زیبا می‌کند و هم محافظت از رطوبت، گرد و غبار، خراش و تغییرات دما را فراهم می‌آورد و طول عمر اثر را افزایش می‌دهد.

تاریخچه خاتم‌کاری

هنر خاتم‌کاری ریشه در تاریخ کهن ایران دارد و از دربار پادشاهان تا کارگاه‌های هنرمندان، مسیر طولانی و پرشکوهی را طی کرده است. این هنر، نمادی از ظرافت و دقت هنرمندان ایرانی در طول قرون است.

خاستگاه و ریشه‌های اولیه

شیراز به عنوان خاستگاه اصلی خاتم‌کاری شناخته می‌شود و قدیمی‌ترین نمونه‌ها بیش از هزار سال قدمت دارند. برخی منابع حضور هنر مشابه در مصر باستان را ذکر کرده‌اند، اما اصالت ایرانی آن در سبک و مواد به کار رفته غیرقابل انکار است.

دوران اوج و شکوفایی (صفویه)

در دوران صفویه، به ویژه با انتخاب اصفهان به پایتخت، خاتم‌کاری به اوج خود رسید. هنرمندان از سراسر ایران به اصفهان آمدند و آثار نفیس برای کاخ‌ها و مساجد ساخته شد. شاه عباس کبیر نقش مهمی در گسترش این هنر داشت و اصفهان و شیراز مراکز اصلی تولید شدند.

دوران افول و احیا (قاجار و پهلوی)

در دوره قاجار، خاتم‌کاری از انحصار دربار خارج شد اما کیفیت آثار کاهش یافت. در دوره پهلوی، با تأسیس مدرسه صنایع مستظرفه و کارگاه‌های تخصصی، هنر خاتم‌کاری احیا شد و استادکاران برجسته به آموزش نسل جدید پرداختند.

خاتم‌کاری در دوره معاصر

امروزه خاتم‌کاری با حفظ اصالت و افزودن نوآوری‌های مدرن ادامه یافته است. تالارهای خاتم کاخ مرمر و تالار خاتم مجلس شورای ملی نمونه‌های برجسته معاصر هستند. این هنر در تولید اشیاء سنتی و کاربردی و همچنین هدیه‌های تبلیغاتی و محصولات مدرن کاربرد دارد و همچنان جزو پرطرفدارترین صنایع دستی ایران است.

خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب و هنری

1. صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.
2. یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
3. عدم تغییر در رنگ و شکل
4. ترمیم‌کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار مشخص نباشند.
5. قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع
6. دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه‌ای ندارد و کل طرح را از بین می‌برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم‌ساز باید یک نجار چیره‌دست هم باشد.
7. رنگ‌کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
8. نقش‌ها و مثلث‌ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

مهم‌ترین مراکز خاتم‌سازی در ایران، اصفهان و شیراز و تهران هستند که البته اکثر خاتم‌سازان در تهران اصفهانی یا شیرازی هستند.

لازم است توجه شود که کلیهٔ محصولات خاتم‌کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آن‌ها با پارچهٔ مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب شود.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.