هنر در دوره هخامنشی

پس از دولت ماد، پارس‌ها به قدرت رسیدند. این قوم همزمان با مادها در سده هشتم پ.م (پس از میلاد) در مناطق جنوب و جنوب غربی دریاچه ارومیه حضور داشتند؛ اما در حدود 700 پ.م در مناطق جنوبی دره‌های زاگرس سکونت گزیدند و توانستند توسط هخامنش، نخستین حکومت محلی خود را بنا نهند. آن‌ها گستره قلمرو خود را تا مناطق باستانی خوزستان و فارس گسترش دادند. پارس‌ها بعد از آن بر ماده‌ها غلبه یافتند و با گسترش دوباره دولت خود، توسط کوروش یکی از بزرگ‌ترین قلمروهای فرمانروایی دنیای باستان را تحت نام هخامنشیان پایه‌گذاری کردند. در این نوشته قصد داریم شما را با هنر ایرانی در دوران هخامنشی آشنا کنیم پس با ما همراه باشید.

هنر معماری دوره هخامنشی

بر اساس سنگ نبشته‌های بیستون (کرمانشاه)، نقش رستم (فارس) و تخت جمشید (فارس)، سرزمین‌های زیر پرچم این دولت شامل: ماد، ایلام، پارت، بابل، آشور، لیدیه (ارمنستان و ترکیه کنونی)، فنیقیه (سوریه و لبنان کنونی)، مصر، حبشه، لیبی، ارمنستان، جزایر یونان نشین کرانه‌های دریای سیاه، مدیترانه و اژه، بلخ، کابل، هند، خوارزم و عربستان می‌شد.

آنچه ویژگی کلی هنر هخامنشی را در بر می‌گیرد، توجه به معماری متقارن و عظمت گرایی در آن، گرایش به نقش و نگاره‌های جانوری، توجه و احترام به شخصیت والای انسانی است. آن‌ها توانستند با تلفیق عناصر بومی و عناصر ملل وابسته و با به کارگیری مصالح و اندازه‌های مناسب، نگرش آرمانی، عظمت‌گرا و بدون خشونت را به تحقق رسانند. هنر هخامنشی با به کارگیری همزمان شیوه‌های طبیعت‌گرایی در ترسیم گل و گیاه و جانور و تجریدگرایی (پرندگان خیالی و مظاهر مقدس) به نوعی صراحت، سادگی، ظرافت، دقت و تعادل در بیان هنری خود دست یافته که منطق بر آن حکم‌فرما بود.

گستره وسیع قلمرو هخامنشی زمینه‌ی تأثیر و تعامل هنری میان ایران و سرزمین‌های تابعه را پدید آورد. هنرمندان هخامنشی با تأکید بر دستاوردهای بومی، ایجاد وحدت و هماهنگی میان همه‌ی این هنرها، نوعی هنر فاخر متناسب با ذوق ایرانی را پدید آوردند که از هویتی ملی برخوردار بود. سهم ایرانی در شکل‌گیری هنر هخامنشی را بایستی در ترکیب کردن، ظرافت بخشیدن، تناسب دادن و عظمت بخشیدن به مجموعه این هنرها دانست.

با نگاهی به تاریخ هنر ایران شاید بتوان گفت: عالی‌ترین تجلی هنری به معنی حقیقی در معماری بیان شده است. مهم‌ترین بناهای این دوره را کاخ‌های عظیم و با شکوه تشکیل داده است و از معابد در آن اثری نیست زیرا هخامنشیان در مکان‌های بلند و زیر سقف آسمان به عبادت می‌پرداختند و ساخت معابد با باور آن‌ها هماهنگ نبوده است.

از اولین آثار معماری این عهد می‌توان به مجموعه پاسارگاد (اولین پایتخت هخامنشی) و کاخ آپادانا در شوش (دومین پایتخت هخامنشی) اشاره کرد. مجموعه پاسارگاد شامل دژ دفاعی، باغی بزرگ، کاخ کوروش، کاخ مسکونی، دروازه‌ای که گمان می‌رود دو گاو بالدار آن را محافظت می‌کرده و مقبره کوروش، بوده است. مقبره کوروش که از نمونه‌های پابرجای این مجموعه است ساختمانی چند پله شبیه معبد چغازنبیل است که سقفی شیب‌دار دارد؛ اما باید اشاره کرد که مهم‌ترین معماری عصر هخامنشی، بنای تخت جمشید یا پارسه است. این بنا در دامنه کوه رحمت و مشرف بر جلگه وسیع مرودت در فارس ساخته شده و به نظر می‌رسد کاخی تشریفاتی برای اجرای مراسم آئینی و جشن‌های این عهد بوده است. بنای تخت جمشید شامل کاخ‌ها و تالارهای ستون‌دار و بناهای متعدد بر صفه‌ای بلند است. ورودی آن را پلکان‌های وسیعی می‌سازد که شمار آن‌ها در هر طرف به 110 عدد می‌رسد. این پلکان‌ها تزئیناتی شامل سه ردیف سربازان پارسی و مادی، سربازان جاویدان و نمایندگان 28 ملل تابعه در حال ارائه هدایا می‌باشد.

بناهای موجود در این مجموعه شامل کاخ آپادانا، دروازه و تالار خشایار شاه، کاخ داریوش (تچر) یا تالار آیینه، کاخ اردشیر، تالار ورودی، تالار دو دروازه، تالار شورا و تالار هدیش است. افزون بر این‌ها یکی از نمونه‌های معماری این عهد یعنی آرامگاه صخره‌ای نقش رستم در نزدیکی این مجموعه است که آرامگاه‌های داریوش اول، خشایار شاه و اردشیر در آن قرار دارد.

ویژگی شاخص معماری هخامنشی در مقایسه با دیگر تمدن‌ها و سرزمین‌های همجوار، کاربرد ستون است. این ستون‌ها با ارتفاع و تعداد زیاد در کاخ‌های پارسه نیز به کار رفته بود دارای سرستون‌ها به شکل نیم‌تنه‌های متقارن با پاهای جمع شده از حیوانات پشت کرده به یکدیگر است. نمونه مشابه آن را در نقوش جام‌های زیویه می‌توان مشاهده کرد. همه‌ی نمونه‌های سر ستون در تخت جمشید را می‌توان به چهار نوع تقسیم کرد که عبارتند از:

• گاو
• شیر
• حیوانات تلفیقی
• لاماسو (گاو بالدار با سر انسان)

در تزیینات این کاخ‌ها عنصر رنگ نقش مهمی داشته به گونه‌ای که ستون‌ها، سقف‌ها و نقوش برجسته بر روی دیوارها رنگ می‌شدند و حتی در برخی جاها به عنوان تزئین از روکش‌هایی از جنس مفرغ، طلا و لاجورد استفاده می‌کردند.

هنر حجاری در دوران هخامنشیان

اهمیتی که هخامنشیان برای تزئینات قائل بودند باعث رشد و شکوفایی هنر حجاری و نقش برجسته شد. نمونه برجسته آن، حجاری دیوار پلکان منتهی به کاخ آپادانا (پلکان شرقی) به طول 93 متر است. این اثر صحنه حمله شیر به گاو را نشان می‌دهد که آن را نمادی از اعتدال شب و روز یا گردش فصول و یا پیروزی دانسته‌اند. جلوه دیگر حجاری هخامنشی در نمایش حرکات و شیوه قرار گرفتن انسان‌هاست که همچون عباراتی منظور و موزون جلوه می‌کنند. نظمی تکرار شده در پیکره‌ها که نسبت به نقش حیوانات از تحرک کمتری برخوردارند و به شیوه معمول آن دوره به حالت نیمرخ حجاری شده‌اند.

از دیگر نمونه‌های شاخص حجاری در این عصر که شاید اولین نمونه‌ی این عهد نیز باشد، پایه ستون سنگی باقی‌مانده در مجموعه پاسارگاد است. بر روی این پایه ستون نقش برجسته‌ای به شکل انسان بالدار (چهار بال) در لباسی ایلامی و با تاجی شاخ مانند (دو شاخ) حجاری شده است. کتبیه‌ی بالای آن هویت این شخصیت را کوروش هخامنشی معرفی می‌کند.

وجود کتیبه‌های میخی به سه زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی در گنج‌نامه عباس‌آباد همدان و نقش برجسته بیستون در کرمانشاه از جلوه‌های توجه به خط و نوشتار در فرهنگ هخامنشی است. خط میخی پارسی خطی زیبا، ساده و شیوا و شامل 42 حرف می‌باشد.

توجه زیاد به تزئین بخش‌های خارجی و بناها در این عصر موجب شد که به پیکره‌سازی کمتر توجه شود؛ اما با این وجود تعداد معدودی پیکره به دست آمده که از این میان می‌توان به پیکره سگ یا شیر ساخته شده از مرمر سیاه و سردیس‌هایی از یکی از بزرگان هخامنشی اشاره کرد.

هنر مهر و حکاکی در زمان هخامنشی

از دیگر صنایع و هنرهای عصر هخامنشی ساخت مهر و حکاکی است که بیشتر بر ری سنگ‌های قیمتی اجرا شده‌اند. این مهرها از نظر هنری دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد در ترکیب‌بندی، ظرافت و مفهوم است. مهرهای این عهد به سه گونه استوانه‌ای، مسطح و حلقه‌ای (انگشتری) ساخته می‌شدند.

هنر فلزکای در دوران هخامنشیان

 هنر فلزکاری یکی از قدیمی‌ترین هنرهای سنتی ایران و جهان می‌باشد که به‌صورت کاربردی توانسته در زندگی بشر نقش چشمگیری داشته باشد. در فلزکاری‌های این عهد باید به نمونه‌های شاخصی به نام جام‌های شاخی (تکوک) اشاره کرد که از جنس طلا و ترکیبی از نقوش جانوری ساخته می‌شدند. نمونه‌های دیگر شامل سکه‌هایی از جنس طلا با نام‌های «دریک» و «سِیکِل» یا «شِکِل» و همچنین اشیایی از جنس مفرغ و نقره بوده که با شیوه و تزئیناتی خاص ساخته می‌شد. بز بالدار نقره‌ای با تزئینات طلایی از نمونه‌های ویژه آن دوران است.

هنر سفالگری در زمان هخامنشیان

در این دوره علاوه بر تداوم سنت‌های هنر سفالگری، ساخت ظروف ساده با تزئینات خطی کنده‌کاری، ظروفی به شکل ساغرهای جانورسان همانند ظروف فلزی (تکوک) متداول شد. معتبرترین سفالینه‌های این عهد از مناطق فارس، خوزستان و همدان به دست آمده است.

استفاده از لعاب برای پوشش و تزئین ظروف سفالی و آجرها در این دوره متداول بوده است. از این میان آجرهای لعاب‌دار کاخ‌ها شامل نقوش انسانی و حیوانی می‌شد که به جزئیاتی چون جنس و نقش لباس‌ها در آن توجه شده است.

هنر بافندگی در دوره هخامنشی

هنر و صنعت بافندگی در عصر هخامنشی توسعه و رونق بسیاری داشته و منسوجات این دوره سرمایه تجارتی ارزشمندی در تبادلات اقتصادی هخامنشیان با همسایگان بوده است. دلیل این ادعا وجود یافته‌ها و اشیاء هنری این عصر در نواحی مختلف است. از جمله این آثار، قدیمی‌ترین قالی جهان موسوم به قالی پازیرک در سرزمین آلتایی سیبری است که نمود هنر هخامنشی در آن آشکار است. همچنین در منابع تاریخی آمده که کاخ‌های هخامنشی با پرده‎‎‌های زیبا و رنگارنگ مزین می‌شده است.

هنر موسیقی و نمایش در دوران هخامنشیان

گستره فرهنگ هخامنشی به دلیل وجود نگرش‌های آیینی و مذهبی توانست زمینه‌های پیدایش و تکامل نمایش را ایجاد کند. در این نمایش‌ها، رنگ کردن بدن، استفاده از صورتک‌ها و پوشیدن لباس‌های مبدل معمول بود. از اسناد تاریخی چنین برمی‌آید که در همدان و کرمان تماشاخانه‌هایی در این دوره وجود داشته است.

با توجه به اصالت و محبوبیت هنر موسیقی از دیرباز تا به امروز در جوامع مختلف، در میان سپاهیان هخامنشی به هنگام جشن‌ها و حمله‌های نظامی سرودهای خاصی خوانده می‌شد و نوعی موسیقی ویژه جنگ رایج بود.این موسیقی با بوق، شیپور و طبل نواخته می‌شد و با سرودهایی همراه بود. افزون بر این، نوعی موسیقی مذهبی در هنگام عبادت در سرودها و مناجات در این دوره اجرا می‌شده است.

در انتها باید اشاره کرد که گستره‌ی فرهنگ هخامنشی در طول دوران شکل‌گیری اوج و افول آن تا به امروز تجلی‌گاه میراث شکوهمندی است که در دوره‌های بعد از هخامنشی از آن تبعیت گردیده و با وجود سقوط این فرمانروایی گسترده میراث فرهنگی و هنری آن پایدار ماند.

تهیه و گردآوری: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.