- today
- perm_identity شیرین کریمی
- label صنایع دستی
- favorite 12 لایک
- remove_red_eye 21390 بازدید
- comment 10 دیدگاه
مشبک به معنای هر چیز شبکه شده، یا چیز در هم آمده و در هم آمیخته شده میباشد یعنی جسمی که دارای سوراخهای بسیار یا اجسامی که بهصورت پنجره پنجره یا چشمه چشمه هستند. این هنر بر روی اجسام مختلف چوبی، فلزی و سنگی انجام میشود که مشبککاری روی چوب رایجتر میباشد. فروشگاه اینترنتی پرنون در این مقاله به طور کامل این هنر را شرح داده و ابزار و وسایل و مراحل تولید مشبککاری روی چوب را توضیح داده است.
1- تاریخچه مشبککاری
شاید به صراحت بتوان گفت تاریخچه پیدایش این هنر را از همان شروع زندگی بشر بهصورت اجتماعی دانست. هنری که بر بسیاری از اجسام و اشیا ایجاد گردیده و میگردد. هر چند در اوایل از این حرفه نه بهعنوان یک هنر بلکه بهعنوان یک نیاز استفاده میکردند. نیاز به داشتن روزنهای در دیوارهای گلی و سنگی خانهها و یا سوراخهای بر سطح ظروف.
بهمرور زمان هنر به این حرفه که نیاز اجتماعی بود رخنه کرد و صنعتگرانی که مبادرت به ساخت آنها میکردند به نوعی از هنر خود در ساخت آن بهره جستند؛ تا که پس از سالها و شاید صدها و هزاران سال، این حرفه نه تنها بهعنوان یک کالای هنری- مصرفی، بلکه بهعنوان یک هنر محض جلوهگر گردید و صنعتگرانی که مبادرت به ساخت این اشیا میکردند تماما در تلاش بودند که هنر را در بهترین شکل ممکن در اشیا نمایانگر کنند و از این زمان بود که هنر مشبککاری پا به عرصه حیات گذاشت.
تصویر 1: مشبککاری روی فلز
هر چند این هنر- صنعت بر بسیاری از مواد چون سنگ، فلز، چوب، استخوان، چرم، شیشه، کاشی، پارچه، کاغذ و غیره صورت میگرفته و میگیرد ولی شاید به صراحت بتوان گفت که از میان تمام اشیا و موادی که بر روی آنها مشبککاری سنتی میشده است فقط موادی چون سنگ، فلز و چوب توانستند در این هنر ماندگار بمانند.
البته این به این معنا نیست که این هنر بر روی اشیا و مواد دیگر کاربردی نداشته باشد و ندارد بلکه این سه ماده که در زندگی روزمره انسانها نقش مهمتری ایفا میکنند، جاودان ماندند و به هنرهای سنتی مشبککاری سنگ، مشبککاری فلز و مشبککاری چوب مشهور شدند.
در این میان مشبک چوب با توجه به نیاز مبرمی که انسانها در زندگی اجتماعی خود به آن داشتند بیشتر مورد توجه قرار گرفت. استفاده از پنجرههای چوبی که میبایست فضاهایی (قسمتهایی) از آن جهت عبور نور و هوا خالی باشند یکی از مهمترین موارد استفاده مشبک چوب در زندگی اجتماعی انسانها بوده است.
تصویر 2: مشبککاری روی سنگ
2- مشبک سنتی چوب
با ورود علم هندسه ریاضی در زندگی بشر، گرهها پا به عرصه وجود گذاشتند و استفاده از گرهها پایه و اساس کار هنرمندان و صنعتگران مشبککار سنتی گردید. نقوش زیبایی که نه تنها زینتبخش در و پنجرههای بسیاری از اماکن همچون مساجد، کاخها، مقبرهها و حتی خانهها گردیدند بلکه بر روی بسیاری از وسایل تزیینی همچون جعبهها از جمله جعبه جواهرات، قابها و غیره جلوهگر شدند. در این هنر زیبا صنعتگران و هنرمندان با بهرهگیری از علم هندسه و با استفاده از آلات به خلق نقوش زیبای هندسی پرداختند. در ادامه به طور کامل به آلات و گرهها در هنر مشبک توضیح داده شدهاند.
2-1 آلات
آلتها در اصل اجزایی هستند که یک گره را تشکیل میدهند. یکی از ویژگیهای مشبک سنتی نحوه اتصال آلات به یکدیگر است که بهصورت فاق و زبانه (نر و مادگی) صورت میگیرد و از هیچگونه میخی جهت این اتصالات استفاده نمیگردد و چنانچه از میخی هم استفاده شود، آن میخ، میخ چوبی است.
2-2 گره
گره هنری است که بر اساس مجموعهای از اشکال هندسی با نظم و ترتیبی هماهنگ و قرینه در کنار یکدیگر ایجاد میشود. اصل مهمی که در این عناصر هندسی میبایست رعایت گردد قابل تعریف بودن آنها از نظر علم ریاضی است؛ یعنی هر شکل و حالتی را نمیتوان گره نامید بلکه اشکالی که گره را ایجاد میکنند میبایست از اشکال صحیح علم هندسه ریاضی باشند.
وسعت کاربرد این هنر زیبا (گره) بهقدری زیاد است که نه تنها در بیشتر رشتههای معماری همچون سنگتراشی، آجرکاری، کاشیکاری، گچبری، آیینهکاری و غیره بهکار میرود بلکه در هنرهای دیگر چون درودگری، منبتکاری، خاتمسازی، جوککاری، فلزکاری، قلمزنی روی فلز، سفالگری، قالیبافی، قلمکاری، صحافی سنتی و غیره نقش آفرینی میکند.
گرهها و نقشهایی که در معماری به کار میروند گره بنایی گفته میشود. گرهها و نقوشی که بر روی چوب ایجاد میگردند گره درودگری نامیده میشوند که از گره درود گری بیشتر در و پنجرههای چوبی استفاده میشود.
تصویر 3: گره درودگری
3- چوبهای مورد استفاده در مشبککاری
بهترین و مناسبترین چوب با توجه به ویژگیهایشان جهت هنر مشبک سنتی، چوب درختان ساج، چنار و گردو هستند؛ که در ادامه به توضیح هر یک از آنها پرداخته شده است.
3-1 چوب درخت ساج
چوب درخت ساج که به رنگ قهوهای طلایی تا قهوهای تیره با خطهای سیاه یافت میشود، یکی از چوبهای بسیار سخت و مقاومی است که در مناطق گرمسیری همچون هندوستان و اندونزی و برمه میروید. این چوب به دلیل روغنی بودنش مقاومت بسیاری در مقابل پوسیدگی و کرمخوردگی دارد و به همین دلیل از آن در قاببندی و روکش بدنه کشتیها و بسیاری از هنرهای مرتبط با چوب و صنایعدستی چوبی استفاده میگردد.
3-2 چوب درخت چنار
چوب درخت چنار که دارای رنگی از کرم باز تا قرمز مایل به قهوهای با لکههای قهوهای صدفی است به علت دوام و استقامت خوبی که دارد از آن در بسیاری از هنرهای مرتبط با چوب استفاده میگردد. نوعی از این درخت که به چنار پر مگسی مشهور است در همه مناطق ایران روییده میشود. خصوصیات چوب درخت چنار به شرح زیر میباشد:
- رگههای این چوب بسیار زیبا هستند.
- مقاومت این چوب در مقابل موریانه و قارچها ضعیف است.
- رنگپذیری چوب چنار بسیار خوب و برشخوری آن متوسط میباشد.
3-3 چوب درخت گردو
درخت گردو با توجه به مقاومت زیادش در تمام مناطق گرمسیر، سردسیر و مرطوب قابل رویش است و به همین دلیل تنوع رنگی و بافت آن با توجه به مناطق مختلف جغرافیایی بسیار زیاد است. خصوصیات چوب درخت گردو به شرح زیر میباشد:
- چوب این درخت از نظر رنگ در طیف رنگهای روشن به تیره (قهوهای، شکلاتی، قرمز و سفید) یافت میشود.
- چوب درخت گردو با توجه به بافت فشرده و مناسب، جلاپذیری بالا و از همه مهمتر رنگ زیبای آن یکی از بهترین چوبهای مهم جهت هنرهای مرتبط با چوب محسوب میگردد.
- رنگپذیری چوب درخت گردو بسیار بالا و برشخوری آن بسیار عالی است.
4- انواع مشبک چوب
هنر مشبک چوب به دو روش صورت انجام میگیرد که عبارتند از: مشبک جدا جدا و مشبک یکپارچه که در ادامه به شرح هر یک از آنها پرداخته شده است.
شکل 1: انواع مشبک چوب
مشبک جدا جدا: در این روش ابتدا قطعات مشبک بهصورت جداگانه تهیه شده و سپس آنها را در کنار هم قرار میدهند و به یکدیگر وصل میکنند. در مشبک جدا جدا، قطعات یا بدون زمینه در کنار هم قرار میگیرند و یا بر روی سطحی در کنار یکدیگر نصب میشوند. در این سبک آلتها نقش اصلی را در ایجاد گرهها و نقوش مشبک دارند.
مشبک یکپارچه: در این سبک از مشبک، کل مراحل مشبککاری بهطور مستقیم بر روی شی صورت میگیرد. در گذشته و قبل از ورود اره مویی از اروپا به ایران مشبککاران چوب برای ایجاد نقوش مشبککاری بر روی چوب از ابزاری به نام مارپا که ترکیبی بود از اره و سوهان استفاده میکردند. برای این کار ابتدا نقطهای از شی چوبی را با مته سوراخ کرده و سپس با وارد کردن نوک مارپا به داخل سوراخ و بریدن و سوهان کردن قسمتهایی از چوب، سوراخ کوچک را به اندازه نقش مورد نظر بزرگ کرده و سپس با مارپای ظریفتری اطراف و لبههای نقوش مشبک شده را پرداخت میکردند و به شکل دلخواه در میآورند.
در این سبک آلتها دیگر نقشی ندارند و این تیغههای اره مویی است که نقوش را بر طرح از پیش تعیین شده برش میدهند و فضاهای خالی را ایجاد میکنند.
هر چند هنر مشبک سنتی چوب، هنری زیبا و معرف فرهنگ و اصالتهای اجتماعی است اما با گذشت زمان، تغییر نوع زندگی و سلایق مردم، ورود تکنولوژی و نقش مهم محصولات و وسایل تزئینی در زندگی امروزی، محصولاتی با طرحهای جدید و با استفاده از ابزاری چون اره مویی و حتی چوبهایی چون تختههای چند لایی رواج یافتهاند.
تصویر 4: آیینه مشبککاری با چوب
5- مواد اولیه مشبک چوب
مواد اولیهای که در مشبک چوب استفاده میشوند در شکل «2» نمایش داده شدهاند و در ادامه به توضیح هر یک پرداخته شده است.
شکل 2: مواد اولیه مورد نیاز در مشبک چوب
چوب: در این سبک هنر معمولا از چوبهایی استفاده میگردد که دارای رگههای کم با بافتی نرم میباشند تا تیغههای باریک و نازک ارهمویی قادر باشند به راحتی آنها را برش دهند و همچنین این نوع از چوبها میبایست قابلیت سوهانکاری و سمبادهخوری خوبی هم داشته باشند.
تخته سهلا: تخته سهلایی که به شکل ورق میباشد، از دو عدد روکش چوب با ضخامت یک میلیمتر که وسط آنها خرده چوب مخلوط شده با چسب چوب قرار دارد و سپس این دو روکش بر روی هم پرس شدهاند، تشکیل شده است.
چسب چوب، سریش و سریشم: از چسب چوب و سریشم جهت اتصال قطعات به یکدیگر و از سریش و همچنین چسب چوب جهت چسباندن طرح بر روی چوب یا تخته سهلایی استفاده میگردد.
جلا دهندهها: از آنجایی که ماده اصلی مشبک، چوب میباشد و چوب در مقابل رطوبت بسیاری از عوامل طبیعی دیگر حساس است و چنانچه از آن بهصورت صحیح حفاظت و مراقبت نشود خیلی زود از بین میرود لذا مشبک کاران نه تنها برای حفاظت از چوب بلکه برای هر چه زیباتر شدن محصول نهایی، آن را روغنکاری میکنند. جلا دهندهها شامل موادی همچون لاک و الکل، سیلر، کیلر و پلیاستر میباشد.
تینر: تینر مایعی است که از آن جهت رقیق کردن پلیاستر استفاده میکنند.
6- ابزار مشبککاری چوب
ابزاری که در این نوع از مشبک چوب به کار برده میشود بیشتر ابزاری هستند که در معرق چوب مورد استفاده قرار میگیرند که در ادامه هر یک از آنها توضیح داده شدهاند.
شکل 3: ابزار مشبککاری چوب
پیشکار: قطعه چوبی است معمولا از جنس نئوپان به طول تقریبی 20 تا 25 و عرض 10 تا 15 سانتیمتر. این تخته دارای یک شکاف (معمولا مثلث شکل) میباشد بهگونهای بر روی می کار نصب میشود که طرف شیاردار بیرون از میز کار قرار میگیرد. از این تخته جهت برش دادن چوب، تخته و فیبرها استفاده میشود.
میز کار: با توجه به اینکه در این هنر، مشبککار میبایست پشت میز نشسته و با استفاده از پیشکار و ارهمویی طرح را بر روی تخته برش دهد، لذا اندازه و موقعیت قرار گرفتن میز بسیار حائز اهمیت میباشد. ارتفاع و موقعیت میز کار باید بهگونهای باشد که دست مشبککار در هنگام برش به راحتی حرکت کرده و برشدهی و سوهانکاری صورت گیرد.
اره: از ارههای نجاری که دارای اندازهها و دندانههای مختلفی هستند برای برش چوبها و اطراف تختهها استفاده میشود.
کمان اره: کمان اره وسیلهای است فلزی و منحنی شکل (U مانند) که دارای دستهای چوبی یا پلاستیکی است.
مشتی آچار (آچار تختهای): قطعه چوب مکعب مستطیل شکل محکمی است به ابعاد 2*5*10 سانتیمتر که در وسط یک طرف آن شیاری به اندازه تقریبی 7 تا 10 میلیمتر ایجاد شده است. از مشتی آچار جهت باز و بسته کردن پیچ خروسک و تعویض تیغه استفاده میشود.
پیچ دستی (گیره دستی-تنگه): وسیلهای فلزی است که از دو قطعه فلز به صورت افقی (یکی ثابت و دیگری متغیر) تشکیل شده و توسط اهرمی فاصله این دو قطعه کم و زیاد میشود. از پیچ کار جهت نگه داشتن زیر کار (طرح مشبک) در هنگام سوراخکاری (دریل و مته) استفاده میکنند.
چکش، سوهان، سمباده، صابون و برس از دیگر ابزار مورد استفاده در هنر مشبک چوب میباشند. در مشبک چوب معمولا از چکشهای سبک استفاده میشود و متهها هم میتوانند هم دستی باشند و هم مته برقی.
ابزار و وسایل طراحی: پرگار، خطکش، گونیا، نقاله، کاغذ، مداد، پاککن، کاربن، چسب نواری و گیره کاغذ ابزار وسایلی هستند که برای ترسیم طرح در مشبک چوب مورد استفاده قرار میگیرند. با توجه به اینکه طراحی یکی از موارد مهم در مشبک چوب میباشد، لذا در رابطه با کیفیت و نوع ابزار طراحی میبایست موارد زیر را مد نظر قرار دادکه عبارتند از:
- نوع پرگار باید بهگونهای باشد که زمانی که پیچ آن را با توجه به درجه و اندازه مورد نظر تنظیم میکنیم کاملا محکم و ثابت گردد.
- نوک مداد پرگار حتما حالت مورب باید داشته باشد تا خطوط نازک و دقیق رسم گردند.
- چنانچه از خطکش، گونیا و نقاله پلاستیکی برای طراحی استفاده میشود دقت داشته باشید که این وسایل هیچگونه شکستگی و لب پریدگی نداشته باشند و کاملا صاف و دقیق باشند.
- در طراحی جهت اتصال خطوط عمودی و افقی به یکدیگر حتما از گونیا استفاده کنید.
- در رابطه با خطکش حتما از سعی کنید اندازه طول خطکش متناسب با ابعاد طرح باشد (از خطکشهای کوچک جهت طرحهایی با ابعاد بزرگ هرگز استفاده نکنید).
- با توجه به دقت عمل در طراحی از خطکشهایی استفاده کنید که اندازههای میلیمتری را دقیقا و بهطور واضح مشخص نمودهاند (بهتر است در این باره از خطکشهای فلزی استفاده شود).
- سعی کنید جهت طراحی از مدادهایی استفاده نمائید که داراری نوکهای باریک میباشند.
- در هنگام انتقال طرح بر روی تخته حتما از چسب نواری یا سنجاقهای گیرهای جهت ثابت نگه داشتن طرح استفاده نمایید.
7- روش تولید مشبککاری چوب
یک هنرمند مشبککار برای تولید آثار مشبککاری روی چوب باید مراحل زیر را به ترتیب اجرا نماید که در ادامه این مراحل شرح داده شدهاند.
شکل 4: مراحل تولید مشبککاری روی چوب
1- طراحی: جهت تولید مشبک، ابتدا طرح مورد نظر را بر روی کاغذ میکشند. طرح یا توسط استاد مشبککار مستقیما بر روی تخته کشیده میشود و یا اینکه طراح آن را تهیه میکند. در هنر مشبک، طراحی از اهمیت ویژهای برخوردار است چرا که اصول و قواعد پرسپکتیو و اندازهها در مقیاسی منطقی باید صورت گیرد.
2- تهیه چوب: پس از طراحی، مرحله انتخاب چوب است که مشبککار با توجه به نوع محصول و ابعاد طرح، چوب خود را تهیه میکند که چوب میتواند چوب نارنج، آزاد، گلابی، راش با قطر کم و یا حتی تخته سهلایی باشد.
3- انتقال طرح بر روی چوب: مرحله بعد انتقال طرح بر روی چوب یا تخته است که برای انتقال طرح بر روی چوب یا تخته، کاغذی که طرح بر روی آن کشیده شده را بر روی سطح میچسبانند. البته باید در نظر داشت که تخته یا چوب مورد نظر باید کاملا صاف و تمیز باشد تا طرح به راحتی و درستی بر روی آن انتقال یابد.
چنانچه غلظت چسب زیاد باشد (غلیظ باشد) ابتدا چسب را بر پشت کاغذی که طرح بر روی آن کشیده شده، میکشند و سپس کاغذ را بر روی چوب میچسبانند و با فشار کف دست آن را صاف و محکم میکنند. علت این کار چروک نشدن کاغذ طراحی میباشد و همچنین این عمل باعث میشود که سطح کمتری از چوب آغشته به چسب گردد.
چنانچه چسب رقیق باشد ابتدا چسب را بر سطح چوب میمالند و سپس کاغذ طرحدار را بر روی چوب نصب میکنند و با فشار کف دست آن را صاف و محکم میکنند در این حالت کاغذ طرح ما چروک نمیگردد. استفاده از چسب سریش با توجه به قابلیت پاک شدن اضافات آن بهراحتی در پایان کار، نسبت به چسب چوب از مزیت بیشتری برخوردار است.
چنانچه مشبککار خود یک طراح باشد طرح مورد نظر را مستقیما و توسط مداد بر روی سطح چوب طراحی میکند. برخی مواقع هم با استفاده از کاغذ کاربن طرح را بر روی تخته انتقال میدهند. برای این کار ابتدا یک برگ کاربن بر روی تخته چوبی قرار داده و سپس کاغذ طرحدار را بر روی کاربن میگذارند و با مداد یا هر وسیله نوک تیز دیگری بر روی خطوط طرح میکشند تا اثر طرح بر روی چوب انتقال یابد.
4- علامتگذاری: با توجه به اینکه طرح انتقال یافته بر روی چوب میبایست از سطح چوب جدا گردد ابتدا مکانهایی که میبایست در آنجا ارهمویی قرار گرفته و بریده شود با مداد علامتگذاری میکنند.
5- متهکاری: نقاط علامتگذاری شده در مرحله قبل را با مته سوراخ میکنند. این سوراخها جهت عبور تیغه ارهمویی ایجاد میشوند، میبایست ریز و متناسب با قطر ارهمویی باشند.
6- برش طرح: پس از ایجاد سوراخ در مناطق مختلف طرح اکنون زمان برش طرح میباشد که برای برش، تیغه اره مویی را از سوراخهای ایجاد شده عبور میدهند و پس از وصل کردن طرف آزاد تیغه به کمان، خطوط طرح را برش میدهند و سپس طرح را از سطح چوب جدا میکنند. برای این که اطراف قطعات برش داده شده خراب نشود بهتر است پس از برش هر طرح، مجددا آن قطعه بهطور موقت در جای خود قرار دهید و با چسب نواری آن را نگه دارید.
از آنجایی که برشکاری یکی از مراحل مهم مشبک چوب محسوب میگردد، لذا مشبککار میبایست به حرکت ارهمویی و نحوه برش آگاهی و اشراف کامل داشته باشد.
7- سوهانکاری: پس از برش طرح و جدا کردن آنها از زمینه، لبه طرح را با سوهان، صاف و یکدست میکنند. از آنجایی که در مشبککاری چوب قطر چوبها بسیار نازک میباشند لذا سوهانکاری میبایست به آرامی و با فشاری مناسب صورت گیرد تا به چوب و طرح لطمهای وارد نگردد. در هنگام سوهانکاری فشار دست باید در زمان جلو بردن سوهان صورت گیرد و هنگام عقب آوردن سوهان باید فشار دست کم گردد.
8- سنبادهکاری: پس از سوهانکاری لبههای طرح، جهت صیقل دادن لبهها و همچنین سطح چوب با سنباده نرم بر روی آنها میکشند. سنبادهها با توجه به نرمی و زبری آنها دارای انواع مختلف و درجات گوناگونی هستند که با توجه به نوع چوب یا تخته باید سنباده مناسب را انتخاب نمود.
9- اتصالات: چنانچه طرح دارای حجم باشد و مشبککار مجبور باشد چند قطعه را به وسیله فاق و زبانه در یکدیگر قفل و یا در کنار یکدیگر قرار دهد پس از سوهانکاری و سمباده زنی قطعات آماده شده این کار صورت میگیرد.
در مشبک چوب اتصالات با توجه به قسمتهایی که میبایست به یکدیگر متصل شوند انواع مختلفی دارند، اتصالاتی چون نیم نیم، فاق و زبانه، کام و زبانه، دوبل، دُم کبوتری و غیره استفاده میشوند. انتخاب نوع اتصال باید با توجه به محل آن بر روی کار و مواردی چون استقامت، استحکام، سهولت ساخت و اتصال صورت گیرد.
10- بتونهکاری: بتونه مادهای است که از آن جهت پر کردن خلل و فرج و ترک خوردگیهای چوب به کار برده میشود تا چوب دارای سطحی صاف و یکنواخت گردد. برخی مواقع به علت عدم دقت و رعایت اصول برشکاری پس از اتصال قطعات یکدیگر درزهایی مشاهده میگردد که میبایست این درزها را بهگونهای پوشاند لذا برای پوشاندن این درزها از خمیری به نام بتونه استفاده میشود. البته برخی مواقع هم مشبککاران با وجود دقت و رعایت در برشکاری قطعات، صرفا با هدف سفتتر کردن و محکمتر کردن اتصالات از بتونهکاری استفاده میکنند.
11- جلادهی: پس از پرداخت نهایی محصول آماده شده برای حفاظت از عوامل طبیعی و زیبایی کار، محصول را با روغن جلا، سیلر و کیلر و یا پلیاستر جلا دهی میکنند.
تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون
منبع: کتاب مشبک چوب
لطفا دیدگاه خود را درباره این مطلب بیان کنید
دیدگاه (10)