هنر سفالگری

شکل‌دهی گِل و پخت آن به منظور ساخت اشیایی با اشکال و نقوش متنوع به‌صورت دست‌ساز، قالبی یا با استفاده از چرخ را سفالگری می‌‌‌‌گویند. ظرف‌های سفالی در حقیقت یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی دنیا هستند که از مشهورترین ظروف سفالی قدیمی، کوزه‌ها و پیاله‌ها را می‌توان نام برد. برای ساخت و تولید ظروف و اشیا سفالی به ابزار و مواد مختلفی نیاز می‌باشد که چندین مرحله باید طی شود تا یک اثر هنری سفالی ساخته و تزئین شود. فروشگاه اینترنتی پرنون در این مقاله به طور کامل ابزار و مواد مورد نیاز، روش‌های ساخت و تزئین در هنر سفالگری را توضیح داده است. در شکل «1» به‌طور خلاصه روش‌های ساخت و تزئین آثار هنری سفالی نمایش داده شده است.

شکل 1: روش ساخت و تزئین آثار هنری سفالی

1- شکل ظاهری آثار هنری سفالی

 اشیایی که به‌وسیله‌ی چرخ سفالگری ساخته می‌شوند همواره قرینه و مدور هستند ولی اشیای سفالی دست‌ساز و قالبی را می‌توان به اشکال متنوعی ساخت.

بدنه‌های سفالی به‌صورت خام و یا پخته، هرکدام دارای ویژگی خاصی برای تزئین هستند. نقوش برجسته یا سه‌بعدی روی بدنه‌ی خام و نقوش رنگی با لعاب یا رنگ روی بدنه‌ی پخته اجرا می‌شود. برای تزئین سفالینه‌های لعاب‌دار و بدون لعاب از انواع نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی، اشیا هندسی، خطوط و غیره با رنگ‌های گوناگون می‌توان استفاده کرد همچنین اشیای سفالی نقش برجسته را می‌توان لعاب یکدست، رنگین و یا بی‌رنگ داد.

تصویر 1: تابلو سفالی نقش برجسته

2- ابزار و وسایل هنر سفالگری

2-1- ابزار و وسایل آماده‌سازی خاک و گل:

برای آماده‌سازی خاک و گل نیاز به ابزار و وسایلی مانند سطل، بیلچه، کاردک، گونی، پتک، تخته‌ گچی و چوبی، میز کار، لیسه، ظروف پلاستیکی، الک و ورقه نایلونی است.

2-2- ابزار و وسایل شکل‌دهی بدنه:

چرخ سفالگری پایی یا برقی، میز کار، ورقه‌های شکل‌دهنده، تراش دهنده و سایر ابزار جانبی مانند کاسه، سطل، لیسه، کاردک، اسفنج، سوزن یا درفش، مفتول سیمی، وردنه و نایلون ازجمله ابزار و وسایل شکل‌دهی بدنه سفال می‌باشند.

تصویر 2: ابزار و وسایل شکل‌دهی بدنه در هنر سفالگری

2-3- ابزار و وسایل تزئین:

در مرحله‌ی تزئین بدنه‌ها از ابزارهایی مانند صفحه گردان رومیزی، ابزار بردارنده (کاهنده)، تراش‌دهنده، برش‌دهنده، کاسه، اسفنج، رنگ‌پاش، قلم‌مو، تخته شستی، خط‌کش، مداد و پرگار استفاده می‌شود.

تصویر 3: ابزار تزئین در هنر سفالگری

2-4- ابزار و وسایل و تجهیزات پخت:

برای پخت، بدنه‌های سفالی به تجهیزات و وسایلی مانند کوره، خشک‌کن، وسایل کمکی نسوز، دستکش، ماسک و انبر نیاز می‌باشد.

3- مواد و مصالح موردنیاز در هنر سفالگری

 مواد اولیه‌ی سفالگری شامل انواع خاک رس، لعاب، رنگینه‌های معدنی، چسب گیاهی مانند کتیرا و آب است که در ادامه به ترتیب به شرح هر یک از آن‌ها پرداخته شده است.

3-1- خاک رس:

مهم‌ترین و قابل دسترس‌ترین ماده‌ی اولیه در تولید محصولات سفالی، خاک رس است. خاک رس قرمز مواد آلی و ذراتی دارد که با افزودن آب به خمیری تبدیل می‌شود که دارای خاصیت شکل‌پذیری بسیار مناسبی است. خاک رس انواع مختلفی دارد که در شکل «2» نمایش داده شده است و در ادامه به توضیح هر یک از آن‌ها پرداخته شده است.

شکل 2: انواع خاک رس

- خاک رس رسوبی: این خاک معمولا به‌صورت پوسته رسوبی تحت فشار تشکیل می‌شود و در مواقعی که گل‌های رسوبی یکی از مواد لازم را کم دارد، سفالگران بر اساس تجربیات خود هنگام ورز دادن گل یا زمان خشک شدن، مواد موردنیاز مانند پودر سنگریزه و ماسه را شناسایی و به روش‌های مختلف به آن اضافه می‌کنند.

- خاک رس گلوله‌ای: این خاک معمولا به شکل طبیعی خود در بسترهایی از لایه زمین تشکیل می‌شود و قابلیت انقباض آن گاهی به 20 درصد می‌رسد.

- خاک رس قرمز: ترکیبات این خاک بسیار متنوع است و درجه حرارت پخت آن گاهی تا 1200 درجه بالا می‌رود. این خاک هنگام پخت در حرارت بین 1000 تا 1200 درجه به رنگ‌های زرد، قرمز و نخودی در می‌آید.

- خاک رس آهکی: این نوع خاک دارای ترکیبات فلدسپاتی شامل ماسه، شن، مواد آهکی و مواد گدازنده دیگر بوده و بنابراین شکل‌پذیری آن مشکل است و میزان درجه حرارت، کنترل و نظارت بر پخت آن حائز اهمیت است.

- خاک‌ رس‌های دیرگداز: این خاک در مکان‌هایی وجود دارد که سنگ‌های معدنی آن سنگ‌های سخت و بیشتر زغال‌سنگ بوده است. مولکول‌های تشکیل‌دهنده این خاک باعث می‌شود که شکل‌پذیری چندانی نداشته باشد و به حرارت بالا نیاز داشته باشد.

3-2- آب:

این ماده عامل بسیار مهمی در آماده‌سازی خا‌ک‌ها به‌صورت دوغاب (به مخلوط رقیق آب و گِل دوغاب می‌گویند.) و خمیر سفالگری است. از آب برای ایجاد غلظت مناسب در ترکیب لعاب و کتیرا نیز استفاده می‌شود. آب موجود در گل و لعاب‌ها پس از ساخت بدنه و تزئین، هنگام خشک و پخته شدن شی از آن خارج می‌شود.

3-3- لعاب:

لعاب لایه‌ی شیشه‌ای نازکی است که بر روی سطح بدنه سفال‌های لعاب‌دار دیده می‌شود.

 مواد تشکیل‌دهنده‌ی لعاب شامل مجموعه‌ای از ترکیبات شیمیایی و اکسیدهای کمک ذوب است. سیلیس مهم‌ترین عنصر در لعاب‌هاست و از آن‌جا که دمای ذوب آن بسیار بالا است با اکسیدهایی که نقطه‌ی ذوب پایینی دارند ترکیب می‌شود تا با تغییر شکل پیوند کریستالی سیلیس، لایه‌ای شیشه‌ای را بر سطح بدنه‌های سرامیکی پدید آورد. در ادامه مراحل تشکیل لعاب به‌ترتیب توضیح داده شده است.

- عمل اکسیداسیون: ترکیب شیمیایی اکسیژن هوا با مواد را اکسیداسیون می‌نامند. در سفالگری وقتی لعاب را در کوره به بالاترین درجه حرارت برسانیم عمل اکسیداسیون انجام داده‌ایم.

- اکسیدهای مورد استفاده در لعاب: مهم‌ترین اکسیدهایی که در تهیه لعاب استفاده می‌شود عبارتند از: اکسید منگنز یا منیزیوم (MgO)برای تهیه رنگ سیاه که ترکیب آن با کبالت، رنگ آبی و بنفش تولید می‌کند. اکسید کلسیم (CaO) برای تهیه رنگ سبز مایل به خاکستری استفاده می‌شود. از اکسید باریم (BaO) لعاب مات صورتی‌رنگ تهیه می‌شود. اکسید آنتیموان (Sb₂o₃)برای تولید لعاب زرد، اکسید روی (ZnO) و اکسید مس (Cu₂O) برای لعاب فیروزه‌ای و سبز استفاده می‌شود.

- عمل اکسید در لعاب: هر اکسید در لعاب دارای تاثیر خاصی است. سیلیکا (SiO₂) از مهم‌ترین اکسیدها است که بر اثر حرارت کافی به شیشه تبدیل می‌شود و بدنه اصلی لعاب را تشکیل می‌دهد در صورتی‌که بعضی از اکسیدها برای حفظ تعادل به کار می‌روند. مقدار کم آلومینیوم موجود در لعاب باعث سختی آن می‌شود و از جاری شدن و اشکه کردن لعاب در نقطه ذوب روی سفال جلوگیری می‌کند.

- چگونگی ذوب لعاب در کوره: مواد اصلی لعاب را خاک و سنگ مانند سیلیکا و فلدسپار نرم تشکیل می‌دهد. مواد لعاب آسیاب شده را در آب حل کرده و به روش‌های مختلف (مانند رنگ کردن با قلم‌مو، ریختن روی اشیا، فرو بردن ظرف در لعاب و پاشیدن) ظرف سفالی را به آن اندوده می‌کنند. هنگامی‌که این ظرف در کوره به حرارت قرمز یا فوق آن رسید، فعل و انفعال آغاز می‌گردد، کربن و سولفور موجود در موارد خارج می‌شود و فقط اکسیدها باقی می‌مانند. این اکسیدها همراه با ازدیاد درجه حرارت کوره شروع به شکل گرفتن و شیشه‌ای شدن می‌کند. در بالاترین نقطه حرارت مواد لعاب به‌ویژه اکسیدهای موجود در سطح خارجی سفال، جوش خورده و این عمل باعث تشکیل لعاب و ثابت شدن آن روی ظرف می‌شود.

3-4- چسب:

برای لعاب‌کاری یا نقاشی با لعاب و رنگینه‌های معدنی چسب‌های آلی به مواد لعاب افزوده می‌شود. این چسب باعث اتصال لعاب به بدنه شده که در مراحل اولیه‌ی پخت، سوخته و از روی سطح بدنه جدا می‌شود.

4- روش تولید

4-1- آماده‌سازی گِل (به شیوه‌ی سنتی)

1- خاک رس را الک می‌کنند تا ناخالصی‌ها جدا شود.

2- خاک و آب را درون حوضچه مخلوط می‌کنند تا مواد سنگین ته‌نشین و مواد ناخالص سبک روی آب بایستد.

3- ناخالصی‌های سطح آب را با الک برداشته و دوغاب باقی‌مانده را به حوضچه‌ی مجاور تخلیه می‌نمایند.

4- دوغاب را در حوضچه‌ی دوم به مدت چند روز نگهداری می‌کنند تا مقداری از آب آن تبخیر شود.

5- خمیر گل به‌دست آمده را به کارگاه منتقل کرده و روی آن را نایلون و گونی می‌پوشانند.

4-2- شکل‌دهی

 همان‌طور که پیش از این نیز اشاره شده شکل‌دهی به روش‌های مختلف ازجمله با دست، به کمک دست یا با چرخ سفالگری و یا با استفاده از قالب انجام می‌شود که زیر به شرح مراحل کار هریک می‌پردازیم:

4-2-1- شکل‌دهی با دست

- خمیر گِل را ورز می‌دهند تا یکنواخت شود.

- خمیر آماده شده را با روش‌های مختلف (فشاری، فیتیله‌ای یا ورقه‌ای) با دست و ابزار ساده شکل می‌دهند.

- در مراحل مختلف کار با اسفنج خیس سطح کار را صاف و یکنواخت می‌کنند.

- تزئینات دلخواه (نقش بریده، نقش افزوده و نقش کنده) را روی بدنه‌ی خام انجام می‌دهند.

- شی ساخته شده را پرداخت نهایی کرده و به در تدریج در سایه خشک می‌کنند.

- شی خشک شده را در کوره با درجه حرارت مناسب می‌پزند.

تصویر 4: ظرف سفالی ساخته شده با دست

4-2-2- شکل‌دهی با چرخ سفالگری

- مقداری گِل را ورز می‌دهند و به شکل مخروط در می‌آورند که به آن «چانه» می‌گویند.

- چانه را بر مرکز مرطوب صفحه‌ی چرخ سفالگری به آرامی می‌کوبند تا در جای خود محکم شود.

- چرخ را روشن می‌کنند و خمیر گِل را با دستان خیس یا صفحه‌ی چرخ هم مرکز می‌کنند.

- با فشردن انگشتان یکدست و همراهی کف دست دیگر حفره‌ای را در سر مخروط گل ایجاد می‌کنند.

- دیواره و لبه‌های شی را با کمک ابزار شکل می‌دهند.

- پس از پایان ساخت شی به وسیله‌ی سیم یا نخ نایلونی آن را از باقیمانده‌ی چانه جدا می‌کنند.

- شی ساخته شده را در محل مناسبی قرار می‌دهند تا به‌تدریج نیمه‌خشک یا دو نم شود.

- قسمت‌های دیگر شی را می‌سازند و به آن متصل می‌کنند.

- شی را به‌تدریج خشک می‌کنند و سپس در کوره می‌پزند.

تصویر 5: ظرف سفالی در حال ساخت با چرخ سفالگری

4-3- شکل‌دهی با قالب

این روش برای ساخت اشیای مشابه با یک جز تکراری از مجموعه‌ای بزرگ‌تر به کار می‌رود که مراحل کار به شرح زیر است:

- شی موردنظر را با جزئیات و به‌طور کامل می‌سازند.

- از روی شی ساخته شده قالبی تهیه می‌کنند.

- با توجه به نوع قالب، خمیر گل را در آن فشرده و با دوغاب در آن می‌ریزند.

- پس از شکل‌گیری و استوار شدن شی در قالب آن را خارج می‌کنند.

- شی را به‌تدریج خشک می‌کنند و در پایان درون کوره می‌پزند.

تصویر 6: مجسمه سفالی ساخته‌شده با قالب

 5- انواع روش‌‌های تزئین آثار سفالی

تزئین بدنه خام شی گِلی را می‌توان پیش از پخت و یا پس از پخت به روش‌های گوناگونی انجام داد که در ادامه به توضیح هر یک از آن‌ها به‌طور جداگانه پرداخته شده است.

5-1- تزئین بدنه پیش از پخت

بدنه اشیای گلی پیش از پخت را به شیوه‌های زیر تزئین می‌کنند:

الف) شیوه‌ی نقش کنده: در این شیوه با ابزار بردارنده به‌صورت لایه و ایجاد خراش نقش‌ها را بر بدنه‌ی خام کنده‌کاری می‌کنند.

تصویر 7: کوزه تزئین شده به روش کنده‌‌کاری

ب) شیوه‌ی نقش افزوده: قطعه‌ای از خمیر گل را مطابق طرح روی بدنه‌ی خام پیش از خشک شدن می‌افزایند.

تصویر 8: ظرف تزئین شده با روش نقش افزوده

ج) شیوه‌ی نقش بریده: پس از خشک شدن قسمتی از بدنه (مطابق طرح) را بریده و جدا می‌کنند به‌گونه‌ای که زمینه‌ی شی مشبک شود.

تصویر 9: گلدان سفالی تزئین شده به روش نقش بریده

د) شیوه‌ی نقش فشرده: در این شیوه با فشردن بدنه‌ی گلی (پیش از خشک شدن) در قالب، مهر یا اشیایی مشابه، نقش روی بدنه ساخته شده ایجاد می‌شود.

5-2- تزئین بدنه پس از پخت

مهم‌ترین شیوه‌ی تزئین بدنه پس از پخت، لعاب‌کاری اشیای سفالین است. البته لعاب برای زیبایی، غیرقابل نفوذ کردن، افزایش مقاومت و حفظ تزئینات نیز به کار می‌رود. برای این کار سطح سفالینه‌ها (داخلی یا خارجی) را با لعاب شفاف یا رنگی می‌پوشانند. گاهی نیز بر سطح بدنه‌های پخته شده با لعاب‌های رنگی نقش و نگار ایجاد می‌کنند. لعاب‌ها بیشتر به سه نوع اصلی طبقه‌بندی می‌شوند که عبارتند از: لعاب شفاف یا ترانسپارنت، لعاب کدر یا اُپک، لعاب مات یا کریستالی.

تزئینات رنگی با انواع لعاب‌ها بر روی بدنه‌های پخته شده به چهار شیوه اجرا می‌شود که عبارتند از:

الف) لعاب‌کاری یک دست که تمام بدنه‌ی سفال با یک رنگ پوشانده می‌شود را تزئین یک رنگ می‌گویند.

تصویر 10: ظرف سفالی تزئین شده با لعاب یک رنگ

ب) اگر روی بدنه را به‌وسیله‌ی قلم‌مو یا ابزارهای دیگر و لعاب‌های رنگی، نقش و نگار ایجاد کرده و سپس تمام سطح بدنه را با لعاب شفاف بپوشانند به آن «تزئین زیر رنگی» می‌گویند.

ج) اگر بدنه‌ی لعاب‌کاری شده را با لعاب‌های رنگی نقاشی کرده و برای بار سوم در کوره بپزند به این روش تزئین «رو رنگی» می‌گویند.

د) اگر اطراف طرح‌ها و نقش‌ها را بر روی بدنه‌ی سفال با رنگ سیاه قلم‌گیری کنند و سپس با لعاب‌های متفاوت داخل آن را رنگ‌آمیزی کرده و در کوره بپزند به این روش تزئین «هفت رنگی» می‌گویند.

تصویر 11: گلدان سفالی تزئین شده با لعاب هفت رنگ

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منابع: کتاب آشنایی با صنایع دستی ایران، کتاب فن و هنر سفالگری

لطفا دیدگاه خود را درباره این مقاله بیان کنید