طرح‌های مورد استفاده در هنر میناکاری دارای تنوع هستند و هنرمندان میناساز هر یک دارای سبک منحصر به فرد خود می‌باشند که هر یک از آن‌ها زیبایی و ظرافت خاص خود را دارند. در ادامه قصد داریم اطلاعات جامعی را درباره‌ی انواع طرح‌های میناکاری در اختیار شما هنر دوستان قرار دهیم.

اسلیمی

اسلیمی نوعی از نقش و نگار است که عبارت است از خط‌های منحنی و پیچک‌هایی که شکل نمادین گل و پیچک گیاهی را مجسم می‌کند و در کتیبه‌ها و بعضی دیگر از کارهای نقاشی ترسیم می‌شود.

بعضی به هنر اسلیمی، اسلیمی نیز می‌گویند ولی باید گفت که این نوع نقش از گذشته دور برای آذین کردن ظرف‌ها و بافته‌ها و همچنین در هنر حجاری‌ به کار رفته است و شاید در آن روزگاران نام خاص خود را داشته است. به‌هرحال این نقش تقریبا از دوره‌های سلجوقی و تیموری نام اسلیمی را به خود گرفت و به‌مرور زمان تکامل‌یافته است.

بعضی معتقدند که اسلیمی تداوم هنر نقاشی دوره ساسانی بوده، تکامل آن در دوره‌ی هنر اسلامی و بانفوذ اسلام در ایران تزئین قرآن‌ها و کتاب‌های مذهبی اسلامی با نقش‌های اسلیمی رواج یافته است.

‌امروزه بیش از پنجاه نوع شکل اسلیمی وجود دارد; مثلا اسلیمی که بر اساس خزیدن مار طرح‌ریزی شده و به نام اسلیمی ماری معرفی‌شده است. البته شاخه اسلیمی نقش تزئینی است که با گردش اسلیمی فرق دارد و اسلیمی خود به‌تنهایی مارپیچ ندارد و اگر گل‌و‌برگ بر روی آن باشد دیگر اسلیمی تنها نمی‌تواند باشد.

از انواع گوناگون نقش اسلیمی می‌توان اسلیمی ساده، اسلیمی توپر، اسلیمی توخالی، اسلیمی دهن اژدری، اسلیمی گل‌دار، اسلیمی با چنگ و بدون چنگ را نام برد؛ اما به‌طورکلی در سبک اسلیمی هنرمند باید تمام اصول هندسی و به‌خصوص قرینه‌ها را رعایت کند و چنانچه یکی از گردش‌های اسلیمی با دیگر گردش‌ها هماهنگ نباشد باعث نازیبایی و مشخص شدن این عدم هماهنگی می‌شود. امروزه بیشتر اشکال تهیه‌شده در  صنایع دستی میناکاری  از سبک طرح اسلیمی است.

ختایی

ختایی طرح هنری متنوعی است که از ترکیب غنچه، گل‌و‌برگ‌های خارج از شکل طبیعی‌شان و بر اساس شیوه‌ی هنرهای تزئینی و به‌صورت نمادهای ایرانی پدید می‌آید.

اساس نقش ختایی از خطوط منحنی موزونی است که هر یک از آن‌ها بند نامیده می‌شود که همه‌ی آن‌ها ازنظر هنری هم‌وزن هستند. مجموعه‌ی این بندها مانند استخوان‌بندی سرتاسر طرح را فرا می‌گیرد. طراحان برای ایجاد هماهنگی در یک طراحی ختایی از میان هزاران نوع گل، برگ و غنچه ختایی معمولا دو تا شش نوع گل را انتخاب می‌کنند و باسلیقه خود آن‌ها را با هم ‌می‌آمیزند و از ترکیب ختایی و اسلیمی، طرح موسوم به ختایی-اسلیمی به‌دست می‎آید.

گل‌های ختایی در اشکال دایره-بیضی، پیازی و برگی تشکیل می‌شود و ساقه یا بند ختایی همان گردش یا حرکت حلزونی شکل است که مشابه آن در گیاهان به‌صورت پیچش‌های ساقه‌ی تاک و یا ساقه‌ی نیلوفر دیده می‌شود. می‌توان گفت که به‌طورکلی یک نقش ختایی مشتمل است بر گل، برگ، غنچه، گره و ساقه که در ادامه هر یک از آن‌ها به‌طور جداگانه شرح داده شده است:

• گل: مانند گل نرگس، پروانه، شاه‌عباسی ده برگ، گل لاله‌عباسی هشت برگ و ده برگ، گل لاله‌عباسی با تزئین لب‌برگردان، گل دندان‌موشی، نیم‌گل و غیره.
• غنچه: غنچه با ترکیب کاسبرگ و یک دایره، غنچه با ترکیب کاسبرگ و دو دایره، غنچه با ترکیب کاسبرگ و یک برگ و غیره.
• برگ: برگ پرطاووسی، برگ دندان‌موشی و غیره.
• گره: گره به طریق عشقه، دندان‌موشی، گره با دو جوانه برگ، گره برگ دلی.
• ساقه: ساقه عشقه، ساقه شکسته و غیره.

به‌طورکلی نقوش ختایی مجموعه‌ای از گل‌ها، غنچه‌ها، برگ‌ها و ساقه‌ها است که در نظام هندسی برگرفته از چرخش عشقه به‌عنوان تلطیف کننده نقوش اسلیمی جلوه کرده است. نظام شکل‌گیری این نقوش آن‌قدر دقیق و هماهنگ است که هر جز جلوه‌ای از صورت کل خود است و در مجموع نیز همه اجزا و مفردات نشانی از مجموعه خویش‌اند.

مرغ و ختایی

این نوع طرح که به‌صورت گل‌هایی معمولا به رنگ قرمز، آبی و سرنج رنگ‌آمیزی می‌شود به همراه پرندگانی که به‌صورت گردشی و با اشکال مختلف ترسیم‌شده و پرندگان در لابه‌لای گل‌ها نمایان‌اند و بیشتر بر روی گلدان‌های میناکاری، بشقاب‌ها و یا اطراف که در وسط آن با اشکال مختلف نقاشی شده ترسیم می‌شود. گاهی نیز ممکن است در این نوع نقاشی از پرنده استفاده نشود؛ ولی معمولا این نوع سبک نقاشی با پرنده همراه است.

این سبک نقاشی در هنر میناکاری با ترکیب آبی (لاجوردی)، قرمز و کرم همراه است و برای گل‌ها از رنگ‌های لاجورد، قرمز، سرنج و سبز استفاده می‌شود. به این دلیل این سبک را مرغ و ختایی می‌گویند که انواع غنچه، برگ و گل همراه پرنده است و اکثرا دارای حرکت گردشی، مارپیچ و حلزونی است.

گل و مرغ

نقش گل و مرغ در هنرهای سنتی ایرانی همیشه با جلوه‌های مذهبی و عرفانی همراه بوده است و این نقش بیشتر بر روی جلدهای قرآن، شاهنامه، دیوان حافظ، کلیات سعدی، نظامی و غیره کار شده است. همچنین در حاشیه‌های مختلف خطوط مذهبی و سروده‌های شعرا جلوه‌گر است. نقش پرندگان و به‌خصوص مرغ از دیرباز در فرهنگ و هنر ما به‌عنوان نماد پاکی و آزادی وجود داشته است.

هنرمندان میناساز ایرانی نیز به خاطر این علاقه و وابستگی فرهنگی ایرانیان به گل‌ومرغ و پرندگان مختلف به‌خصوص سیمرغ و بعدها پرندگان دیگری مانند بلبل، قمری و غیره توانستند این سبک هنری را بر روی اجسام میناکاری پیاده کنند.

این سبک هنری به‌خصوص در دوره صفویه و قاجاریه رشد و توسعه بسیاری پیدا کرده و امروزه نیز بیشتر طرح‌های میناکاری از این سبک هنری زیبا نشایت گرفته است. این سبک بیشتر در میان بشقاب‌های مینا با پلاک‌های خطی و همچنین جعبه‌های قرآنی و غیره ترسیم می‌شود.

ابنیه و آثار تاریخی

در این نوع طرح و هرگونه آثار هنری مانند میدان نقش‌جهان، پل‌های تاریخی، تخت جمشید و به‌طورکلی تمام آثار و ابنیه‌ی تاریخی را می‌توان بر روی ظروف مینا نقاشی کرد. این نوع طرح بیشتر در وسط بشقاب یا بر روی پلاک‌های مینا ترسیم می‌شود و گاهی نیز در اطراف گلدان‌ها می‌توان این ابنیه را نقاشی کرد.

به‌طورکلی هرگونه ساختمان قدیمی را که در هنرهای مینیاتور، رنگ ‌و روغن و آبرنگ وجود دارد می‌توان با رنگ‌های میناییبر روی ظروف مینا ساخت‌وساز کرد. البته هنرمندان میناساز بعضا در اطراف این ابنیه و آثار از طرح‌های اسلیمی، گل و مرغ و اسلیمی ختایی نیز برای زیبایی و جذابیت کار استفاده می‌کنند.

اسلیمی- ختایی

در هنر میناسازی اسلیمی ختایی به طرحی گفته می‌شود که مبدا اسلیمی با شروع بند ختایی از یک محل نباشد. همچنین مسیر حرکت اسلیمی دقیق و حساب‌شده باشد؛ به‌گونه‌ای که استخوان‌بندی کار را مشخص کند. درصورتی‌که ختایی مخالف مسیر اسلیمی حرکت می‌کند و استحکام آن را ندارد، در عوض تمام گل‌ها و برگ‌ها بر روی ختایی سوار می‌شود، محل اتکای مرغان نیز بر روی ختایی است؛ درصورتی‌که بر روی اسلیمی خطاست.

ادعیه، آیات، احادیث و اشعار فارسی و غیرفارسی

هرگونه خط و یا متنی را می‌توان بر روی ظروف مینا نوشت. البته این روش بیشتر بر روی ظروف مینا مثل پلاک‌های میناکاری، بشقاب‌ها و یا در تزئینات اماکن متبرکه مورداستفاده قرار می‌گیرد. هنرمند میناساز باید پلاک مینایی لعاب داده شده را با رنگ دلخواه بوم نماید و در اصطلاح آن را نفوذناپذیر سازد و یا پوشش دهد. قلمی که برای نوشتن در این کار مورداستفاده قرار می‌‌گیرد، قلم چوبی یا فلزی است که ترجیحا قلم چوبی مناسب‌تر است.

در این نوع طرح استاد خوشنویس باید دارای مهارت کافی باشد زیرا اصلاح یا رفع اشتباه در نوشتن باعث ایجاد مشکلاتی می‌شود که از کیفیت هنر مینا می‌کاهد. بعد از نوشتن متن موردنظر می‌توان توسط استاد میناکار بین خطوط را نقش و نگار کرد. این نقش و نگار نیز معمولا توسط قلم چوبی انجام می‌شود.

در اماکن متبرکه مانند حرم ائمه معصومین و یا مساجد معمولا سعی می‌شود که لابه‌لای خطوط با نقش و نگار گل تزئین شود.

ترسیم اشکال مینیاتوری و امثالهم

در رشته هنر میناسازی هرگونه نقاشی اعم از سبک مینیاتور، آبرنگ و غیره را می‌توان در قالب ترکیب رنگ‌های مینا به کار برد. به‌جز آثار مینیاتوری، تصاویر افراد برجسته، منظره‌ها و امثال آن نیز از دیگر هنرهایی است که می‌تواند در هنر میناکاری به کار رود.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: کتاب هنر میناسازی

لطفا دیدگاه خود را درباره این مطلب بیان کنید