هنر قلمدان یا قلمدان‌سازی

امروزه هر فردی واژه قلمدان را بشنود قطع به یقین در ذهن او تصویر قلمدانی که زیرکار آن از چوب است و روی آن با هنر خاتم، منبت‌کاری یا مینیاتور تزئین شده، تداعی می‌شود اما در حقیقت در گذشته قلمدان جایگاه ویژه‌ای در بین شاهان، درباریان، ادیبان و هنرمندان داشته و به شیوه امروزی ساخته نمی‌شده است و در اصل با مقوا و کاغذ ساخته میشد و هنرمندان قلمدان‌ساز با سبک‌ها و طرح‌های مختلف خود بر روی آن‌ها نقاشی می‌کردند.

 اگر علاقه‌مند به دانستن نحوه ساختن این نوع قلمدان‌ها و انواع سبک‌های آن‌ها و آشنایی با هنرمندان قلمدان‌ساز هستید، این مطلب را تا انتها دنبال کنید ما سعی کردیم اطلاعاتی جذاب و کاملی را از این هنر در اختیار شما دوستان هنر دوست قرار دهیم.

تاریخچه هنر قلمدان‌سازی

در ایران باستان از وجود پدیده‌ای به نام قلمدان اطلاعی در دست نیست ولی بعد از اسلام کاربرد قلمدان برای کارهای تحریری، معمول بوده و در مکتب‌ها و مدرسه‌ها و مراجع دیوانی از آن بهره‌گیری می‌شده است. قلمدان‌هایی که پیش از سده نهم هجری ساخته می‌شده بر دو نوع بوده است چوبی و فلزی نوع چوبی آن بیشتر و ساده و گاهی با منبت‌کاری همراه و نوع فلزی آن اکثر از فولاد ساخته می‌شده.

قلمدان‌های فولادی مرصع طلاکوب و گوهر نشان جنبه‌ی اشرافی داشته و بر روی بعضی از آ‌ن‌ها آیات قرآنی یا اشعاری به‌صورت کنده‌کاری دیده شده است. در دوره‌ی تیموری به موازات ترقی هنرهای تزئینی از قبیل مینیاتورسازی و خطاطی و تذهیب و صحافی سنتی می‌توان حدس زد که قلمدان‌سازی نیز تحولی توأم با ترقی یافته و به علت توجه خاصی که شاهان و شاهزادگان و دولتمردان آن زمان نسبت به هنر خوشنویسی داشته‌اند این وسیله‌ی نگارش جنبه‌ی هنری و تزئینی پیدا کرده است.

آغاز قلمدان‌سازی از جنس مقوا را متعلق به دوران تیموری است و ترقی قلمدان مقوایی نقش‌دار از اواخر دوران صفوی آغاز و در اواخر عصر قاجار پایان پذیرفته است. از ویژگی‌های قلمدان دوره‌ی صفوی، استواری و مرغوبیت مقوا و تفاوت سبک زرنشان و گل‌وبته و کم تصویر بودن آن‌ها در مقایسه با دوره‌های بعد است و از حیث اندازه و شکل نیز قلمدان معمولی صفوی قدری بزرگ‌تر و مسطح‌تر از قلمدان متعارف عصر قاجار می‌باشد؛ ‌در دیواره‌ی زبانه‌ی برخی از آن‌ها نیز گاهی معرق‌کاری دیده می‌‌شود.

در دوره زندیه هر چند از نظر افزایش تاثیر سبک اروپایی در نقاشی قلمدان رگه‌های تحولی به چشم می‌خورد اما تقلید از استادان نام‌آور پیشین به‌طور کلی رایج و معمول بوده و آثار این دوره را در حقیقت باید دنباله مکتب صفوی دانست. سبک زندیه در قلمدان‌ نگاری تا اوایل دوره‌ی قاجاریه ادامه دارد و از میانه‌های این عصر مکتب قاجار بر روی دلبستگان خود، باب آشنایی می‌گشاید. در این مکتب تنوع و نوآوری بنا بر مقتضیات عصر که از آن جمله رفت‌وآمد با دنیای غرب است به نحو چشمگیری پدیدار و سبک‌های گوناگون با سلیقه‌های جورواجور از سوی استادان نامی ‌به تجلی‌گاه هنر عرضه می‌گردد.

در این دوره سبک معمول به سه گونه تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

• ایرانی سازی: در شیوه‌ی ایرانی سازی، روش نقاشان قلمدان این بوده است که در چهره‌پردازی و جامه‌سازی و تجسم بخشیدن منظره‌ها، به کار خود رنگ ملی و اصالت ایرانی دهند.
• فرنگی سازی: در سبک فرنگی سازی، استادان دلبسته به این شیوه، تصویر زنان و مردان را با آرایش و پوشاک اروپایی می‌ساخته و از باسمه‌های فرنگی و تابلوهای نقاشان بزرگ ایتالیا و غیره الهام گرفته و گاه در انتخاب موضوع از آنان نیز تقلید می‌کردند.
• سبک میانه: در شیوه میانه استادان این سبک کوشیده‌اند که بین دو روش نامبرده، آمیزشی پدید آوردند و از مزایای هر دو سبک برای جلوه بخشیدن به آثار خود بهره‌برداری نمایند و مسلم است که برخی از آنان در این کوشش و پوشش موفق بوده‌اند.

 در دوره قاجار، گل‌وبته و پرنده سازی و تقسیم‌بندی آن در سطح رویین و سطوح جانبی قلمدان تنوع یافته و در کار بعضی از استادان گل‌وبته ساز گرایشی به سبک اروپایی دیده می‎شود. نقش فندق با برگ‌های پهن رگه‌دار توأم با گل و برگ از جمله کارهای رایج در میان گل‌وبوته سازان است. همچنین در پرنده‌سازی به ویژه پروانه حالات مختلف مرغان و پروانگان بر روی شاخه‌ی گل‌ها و اقسام آن‌ها در اقلام ریز و درشت تازگی‌هایی را به نظر بیننده می‌رساند.

به‌طورکلی در دوره قاجار هنر قلمدان از جهات مختلف پیشرفت نموده و مکتب‌های گوناگون پیدا کرده و استادان بزرگی در چهره‌سازی، تذهیب، زرنشان و گل‌وبته به ظهور رسیده‌اند که هر یک در جای خود فرد شاخص و هنرمندی ممتاز به شمار می‌روند و در راه بالا بردن سطح این هنر ملی گام‌های بلند برداشته‌اند.

مقوای قلمدان و شیوه‌ی ساختن آن

قلمدان خام یعنی ساده و بی‌نقش از جنس مقوا ساخته می‌شده و قالبی چوبی به شکل خود داشته و به دو شیوه با استفاده از خمیره مقوا و با خمیره کاغذ ساخته می‌شد.

ساخت مقوا قلمدان با استفاده از خمیر 

کاغذهای باطله را در یک ظرف بزرگ (تغار) خیس کرده و پس از آن که به صورت خمیره و کاغذ درآمد با مختصری کتیرا و کمی شیره و سریش می‌آمیختند، بعد برای آماده کردن زبانه قلمدان یا قسمت درونی، قالب چوبی ساخته شده به شکل قلمدان را برداشته به دیواره جانبی آن صابون مالیده و با کاغذ خشک، بدون چسب دور تا دور جدار را می‌پوشاندند به گونه‌ای که قالب چوبی در میان کاغذهای پیچیده به دور خود آزاد باشد. سپس از خمیر تهیه شده به قطر مساوی، اطراف قالب را بر روی کاغذی که سریش مالیده‌اند پر می‌کرده و بعد از آن که به‌صورت نیمه‌خشک در می‌آمده با تخته‌ی صاف به اطراف قالب ضربه می‌زده‌اند تا خمیر فشرده گردد و پس از خشک شدن کامل با سوهان نیمه زبر، به صاف‌کاری آن می‌پرداخته و بعد از کسب اطمینان از صافی و خشکی آن، کاغذ دورتادور قلمدان می‌چسبانند و آن‌گاه کاغذ روی زبانه را می‌بریدن و بر می‌داشته‌اند.

ساخت مقوا قلمدان با استفاه از کاغذ

پس از آماده کردن قالب چوبی 24 برگ کاغذ مغزدار مرغوب و با ضخامت معمولی را کنار می‌گذاشته، نخست دوازده برگ آن را به ترتیب روی هم چسبانده بر قالب قلمدان می‌پچیده‌اند و به‌وسیله سوهان چوب‌سای، در وضعی که کاغذ نیمه‌خشک بوده و به آن ضربه‌های متوالی می‌زدند سپس سریش با شیره آمیخته شده را روی کاغذ می‌مالیدند تا سوراخ‌های ریزریز آن که بر اثر ضربه زدن پیدا شده بود پُر شود بعد آن مغزی را که عبارت از سه لا کاغذ به هم چسبیده بود روی کاغذهای قبلی چسبانده و پس از خشک شدن به وسیله چاقوی تیزی لبه آن را برش می‌دادند تا چهار طرف کاغذ برش تیز و یکنواخت پیدا کند سپس 12 لای دیگر یا کمتر (با در نظر گرفتن ضخامت مساوی) به همان ترتیب روی آن چسبانیده می‌شدند و بعد صافکاری و دهانه بری به همان گونه که در مقوای خمیری ذکر شده، انجام می‌گرفته است.

در صافکاری مقوا چیزی که مورد دقت و توجه بوده است یکنواختی ارتفاع سطوح جانبی قلمدان و عرض سطح رویین و زیرین آن است که به وسیله قطعه کاغذی اندازه‌گیری می‌شده است.

دهانه‌بری قلمدان

برای دهانه‌بری قلمدان سه الگو تهیه می‌شود که عبارتند از: الگو روی قلمدان، الگوی زیر آن و الگوی طرفین قلمدان. این الگو شامل دو طرح است که یکی عادی یا نیمه گرد و دیگری دهانه اژدری نامیده می‌شود.

1-تهیه طرح عادی: نخست با قطعه کاغذی باید عرض سطح رویین قلمدان را اندازه گرفت سپس آن قطعه کاغذ را دولا کرده و به وسیله‌ی قیچی برشی نیمه گرد به دو طرف کاغذ تا شده داد به نحوی که با طرفین قلمدان مساوی باشد بعد با پنبه‎ی آمیخته به رنگ روی الگوی کاغذی مقوای قلمدان را رنگ زد تا علامت مشخص داشته باشد و به همین طریق برای تهیهی الگوی زیرین با قطعه کاغذی به همان شکل عمل کرد.

در اینجا باید تناسب الگوی سطح زیرین با روی قلمدان کاملا مراعات شود. برای تهیه الگو دو طرف نیز به همین ترتیب باید کاغذ دولا را برش نیمه گرد داد و برای علامت آن را رنگ زد و سپس با ابزار ویژه‌ای که خیلی تیز است با مراقبت کامل محل رنگ شده‌ی الگو دو جانب قلمدان را برید و آن‌گاه کله‌ی قلمدان را از بدنه جدا ساخت. این دهانه پس از یافتن نقش و زرنشان از سوی نقاش با سریش به بدنه زبانه وصل خواهد شد.

2-تهیه طرح دهنه اژدری: برای تهیه الگوی این طرح نیز به همان شیوه یاد شده در طرح عادی عمل می‌شود جز این که نحوه برش به‌جای نیم‌دایره به شکل دهانه اژدری انجام خواهد پذیرفت.

بوم سازی قلمدان

برای این که قلمدان خام آماده‌ی نقاشی شود باید بوم آن ساخته و زمینه‌ی کار نقاش به‌منظور نقش‌آفرینی آماده گردد. بوم‌سازی قلمدان چندگونه است که عبارت‌اند از:

• بوم سفید
• بوم سیاه
• بوم مرغش
• بوم ورزک
• بوم مرغش
• بوم موجی
• بوم دودی
• بوم ابری
• بوم ته طلایی

بوم سفید: این نوع بوم به نام آستر و زمینه هم نامیده می‌شود برای ساختنش چهل مثقال سفیدآب را با 10 مثقال کتیرا یا سریشم و سه مثقال شیره انگور و صمغ عربی به هم آمیخته و مانند رنگ روی قلمدان می‌کشند و پس از خشک شدن با سوهان نرمی آن را صاف می‌کنند و بعد از آن نقاش کار خود را آغاز می‌کند.

بوم سیاه: برای آماده کردن این بوم مرکب یا دوره را با کتیرا و سریشم و شیره و صمغ مخلوط می‌کنند و به قلمدان می‌مالند و سپس روغن زده و می‌گذارند تا خشک شود، آنگاه به سمباده‌زنی و واشور آن می‌پردازند تا برای نقاشی مهیا گردد.

بوم مرغش: مرغش سنگی است شبیه به مرده سنگ نقره‌ای یا مانند سنگ دلربا که براق و چشمک‌زن است و در بعضی از نواحی ایران یافت می‌شود. این سنگ را تا آن اندازه که درخشندگی‌اش باقی نماند، می‌کوبیده‌اند و برای ساختن بوم مرغش نخست روی بوم سفید قلمدان، رنگ قهوه‌ای کشیده و بعد از خشک شدن و سوهان خوردن به آن روغن کمان می‌زده‌اند سپس مرغش خشک را با اَلک (غربال کوچک) روی بوم آغشته به روغن می‌پاشند و در آفتاب می‌گذارند یا مدت 72 ساعت در محفظه شیشه‌ای منفذ‌دار قرار می‌دادند تا خشک شود و بعد برای صاف کردنش بار دیگر روغن کمان به آن می‌زدند و با لبه‌ی شیشه شکسته‌ای آن را تراش می‌دادند تا ناهمواری‌های آن برطرف و صاف شود سپس یک بار دیگر با روغن کمان زده و برای نقاشی مهیا می‌نمودند.

بوم زرک: برای تهیه کردن این بوم، نقاشان ورقه طلایی ضخیم را ریزریز کرده با غربال کوچک روی بوم قلمدان که زیر آن ورقه طلا چسبیده شده، می‌آویختند به این ترتیب که پیش از آن بوم سفید را رنگ زرد کشیده و روغن زده بعد بر آن ورقه طلا می‌چسبانند و بار دیگر روغن می‌زنند و آن‌گاه زرک را بر آن می‌پاشند پس از دو روز که از گذاشتن در آفتاب گذشت به وسیله مهره زدن به صاف کردنش پرداخته و برای دانه‌گیری، روی آن شیشه یا سمباده می‌کشیده‌اند تا تکه‌های زائدش برطرف شود و صاف گردد و در نهایت مجددا به روی آن روغن می‌زدند تا برای نقاشی آماده شود.

بوم موجی: طریقه ساختن این بوم چنین است که قلع کوبیده را با محلول رقیق و داغ سریشم با آب مخلوط کرده دور تا دور قلمدان می‌کشیده‌اند و بعد آن را با سنگ یشم مهره‌کشی نموده و به این ترتیب یک زمینه نقره‌ای و براق آماده می‌کنند سپس با آمیزه‌ای از دانه و روغن کمان یا سبز زنگاری روی آن را رنگ می‌کنند، این زمینه پس از روغن خوردن و خشک شدن و سمباده‌زنی برای نقاشی آماده می‎شود.

بوم دوده‌ای یا لاک پشتی: شیوه ساختن این بوم به این صورت است که چند رنگ از رنگ‌های باز را با روغن کمان و نفت مخلوط می‎کنند و به سطح قلمدان می‌کشند سپس چراغی را که محتوی روغن کتان بوده را روشن کرده و قیفی را به شکل وارونه روی فتیله جای داده، آنگاه قسمت مورد نظر قلمدان را روی دهانه‌ی گشاد قیف نگه می‌دارند تا دوده به گونه ابری بر آن بنیشیند و بر رنگ روغن‌آلود بچسبد. پس از خشک شدن روغن‌کاری و سمباده‌زنی و واشور آن را انجام می‌دادند تا برای نقاشی آماده شود.

بوم ابری: برای ساختن بوم ابری، رنگ‌های مختلفی را در مایه نشاسته می‌ریختند و وقتی این رنگ‌ها مخلوط شد کاغذ را در آن محلول داخل می‌کنند تا به این ترتیب کاغذ به شکل رنگین ابری و جالبی درآید آنگاه پس از خشک شدن این کاغذ را دور تا دور قلمدان می‌چسبانند.

بوم ته طلایی سبز و قرمز: به‌منظور ساختن این بوم، لعابی را که ترکیبی از سریشم، کتیرا، شیره انگور و صمغ است روی مقوای خام قلمدان می‌مالند و به آن روغن کمان می‌زدند سپس آن را در آفتاب نهاده، یک ورق طلا (کاغذ طلایی) به سطح آن می‌چسبانند آنگاه رنگ قرمز یا قرمزدانه یا سبز زنگاری را با روغن کمان به هم آمیخته و روی آن را ورق طلا می‌زدند تا به این ترتیب بوم ته طلایی یا سبز برای نقشه‌بندی مهیا می‌شده است.

نحوه نقاشی بر روی قلمدان خام چگونه است؟

پس از ساخته شدن قلمدان از مقوای خام، نقاش برای پیاده کردن طرح نقاشی بوم آن را آماده می‌کرده و بر روی بوم صورت‌سازی و نقش‌آفرینی می‌کند و سپس ساخت و ساز طرح را با دقت و ظرافت پردازکاری به انجام می‌رساند. بعد از اتمام ریزه کاری‌های هنری در ساخت و ساز، چندین دست بر روی نقاشی روغن کمان می‌زده و پس از خشک شدن روغن، قلمدان را به مذهب (استاد تذهیب کار) می‌دادند تا واشو کاری و زرنشان‌سازی روی آن انجام دهد.

در واشوکاری یک قطعه چوب چلوار تمیز و کوچک را با لعاب سریشم خیلی رقیق، مرطوب کرده و روی سطح نقاشی می‌کشیده‌اند و قلمدان را آماده برای زرنشان‌سازی و جدول‌کشی می‌کرده‌اند.

زرنشان در حواشی نقش‌ها و در فاصله‌های آن و همچنین در سطح زیرین قلمدان و دیواره‌های زبانه آن به کار می‌رفته و این هنر که شعبه‌ای از تذهیب می‌باشد عبارت است از طلااندازی با طرح‌های مختلف از گل‌های طلایی چند پر است که با لطافت قلم ساخته و پرداخته می‌شده است.

به‌طورکلی باید دانست که یکی از شرط‌های قلمدان خوب آن است که مقوای آن از نوع ممتاز باشد تا هم نقاشی بر روی آن خوب بشود و هم کمتر مورد آسیب قرار گیرد. علامت مقوای خوب در قلمدان این است که هرگاه ضربه‌ای از زبانه‌ی آن وارد کنند صدای چوب از آن برخیزد و چنان محکم باشد که اگر از ارتفاع به زمین بیفتید چندان آسیبی نبیند.

بیشتر قلمدان‌هایی که از مقوای خوب ساخته نشده با گذشت زمان در روی بدنه و اطراف آن پستی و بلندی‌هایی پدید می‌آید و نقش آن هرچند استادانه باشد، جاذبه پیدا نکرده. از این رو استادان مشهور سعی داشته‌اند بر روی قلمدان‌هایی که از حیث مقوای نفیس بوده کار کنند و هنر خود را بر روی مقوای معمولی عرضه نمایند.

کاربرد جعبه قلمدان چیست؟

جعبه قلمدان عبارت از یک محفظه مستطیلی شکلی است که به اندازه‌های متوسط و بزرگ از مقوا ساخته شده و دارای دری است که یا به وسیله قلاب وصل به جعبه آن است یا آزادانه برداشته می‌شود. محتویات جعبه قلمدان لوازم نگارش و قلمدان کوچک و متوسط است و مانند قلمدان به نقش‌های زیبای استادان زبردست تزئین شده است.

در یا سرپوش برخی از این جعبه‌ها تنها در سطح بیرونی و بعضی در سطح بیرونی و درونی هر دو به نقش و نگار آراسته است و دیواره اطراف جعبه نیز دارای طرح و نقش می‌باشد.

محتویات قلمدان شامل چه مواردی است؟

کشو یا زبانه قلمدان جای محتویات قلمدان است که عبارت‌اند از:

1- دوات یا لیقه ابریشمی که مرکب در آن ریخته می‌شود و برحسب ارزش هنری قلمدان از طلا یا نقره یا برنج بوده و گاه با هنر میناکاری ترصیع و با هنر ملیله‌کاری تزئین می‌شده است.

2- قلم‌های نئین که برای نوشتن خط ریز و درشت تراشیده شده است.

3- قلم‌تراش که بیشتر دارای تیغه یا تیغه‌های تیز و بُرنده می‌باشد.

4- قط زن که برای قط زدن قلم‌های نیش به اندازه‌ای ریز و درشت به کار می‌رود و از استخوان شتر، عاج، پی گاو و پی شتر ساخته شده است.

5- قلم جدول کشی که برای کشیدن جدول و خط است.

6- قاشق آب در دوات ریز که بیشتر از نقره (سیم) می‌ساختند.

7- قیچی مخصوص که برای چیدن کاغذ است.

8- سنگ فسان که برای تند کردن تیغه قلم‌تراش به کار می‌آمده است.

لازم به یادآوری است که گاه در لایه‌ی زیرین بعضی از قلمدان‌ها محفظه‌ای می‌ساختند که یک صفحه مسطح حاوی انواع رنگ‌ها در آن جایگزین می‌شده و این‌گونه قلمدان مورد استفاده نقاشان بوده است.

انواع قلمدان

جالب است که بدانید قلمدان‌های دارای اقسام گوناگونی هستند و در اصل می‌توان گفت که در این هنر سبک‌های مختلفی کار می‌شده و تنوع و گوناگونی قلمدان در دوره‌های گذشته تاریخی بسیار زیاد بوده است که در ادامه ما به برخی از آن‎ها اشاره می‎کنیم.

قلمدان ساده

قلمدان ساده همان قلمدان خام است که شکل مقوایی بدون نقش و نگار می‌باشد ولی برای این که شکل مقوایی بدون نقش و نگار می‌باشد ولی برای این که صورت ظاهر خوشایندی داشته باشد قلمدان خام را به رنگ دلخواه کشیده، چند بار روغن کمان می‌زده و پس از خشک شدن مورد استفاده قرار می‌دادند؛ این‌گونه قلمدان برای کسانی که کار تحریری زیاد داشته و قلمدان ارزان قیمت می‌خواستند ساخته می‌شده است.

قلمدان ساده با بوم مرغش یا زرک

این نوع قلمدان؛ همان قلمدان ساده است که بوم آن با مرغش یا زرک ساخته شده است و امتیازش بر قلمدان ساده، درخشندگی آن است و از قلمدان ساده گران‌تر است.

قلمدان ساده معرق نقره کوب

گاهی قلمدان ساده را با نقره، معرق‌کاری می‌کرده‌اند؛ به این ترتیب که نقش‌های اسلیمی و ختایی را به شکل نقره‌کوب در سطح قلمدان جای می‌داده‌اند و به‌طور معمول این قلمدان‌ها سیاه رنگ بوده است.

قلمدان تذهیب

تذهیب عبارت است از تلفیق طلا و رنگ‌های مختلف با تحریر مرکب که اطراف گل و برگ‌های خطایی و چنگ‌ها و اسلیمی‌ها را از مجزا و مشخص می‌کند. این هنر از مهم‌ترین هنرهای زیبا است که دقت و ریزه‌کاری و رعایت‌های فنی در آن به حد اعلا لحاظ شده است.

تذهیب روی قلمدان اقسام مختلف داشته و هرچند گاهی از برخی جهات شبیه به سر لوح کتاب‌ها بوده ولی اساسا مکتب مستقلی داشته و ویژگی‌های خود را حفظ کرده است. در این‌گونه قلمدان استاد مذهب پس از بوم زدن بدنه، طرح تذهیب خود را در سطح قلمدان و بدنه‌های جانبی آن پیاده می‎کرد و سپس چند نوبت روغن کمان می‎‎‎‎‎‎زدند.

سبک تذهیب در قلمدان بستگی به تخصص شخص مذهب در یکی از سبک‌های معمول داشته و بیشتر در مکتب شیراز، اصفهان و تهران ساخته شده است. قلمدان تذهیبی گاهی نیز با نقش ترنج، سر ترنج و گاه با ترنج و کتیبه عرضه می‌شده است.

قلمدان زرنشان

هنر زرنشان سازی زیرشاخه تذهیب است و آن عبارت است از ترسیم گل‌های خطایی و چنگ‎های زرین تاج خروس و ستاره نشان است که به وسیله‌ی اسلیمی‌های زیبا با هم پیوستگی پیدا می‌کنند و با قلم‌گیری نازک و مزدوج «دوگانه» نمایان و چشمگیر می‌گردد.

زرنشان انواع مختلف دارد که از آن جمله گل خطایی و خوشه‌انگوری و ستاره‌ای مشهور است و زرینه‌کاران مخصوصا در دوره قاجار این هنر را با ابداع طرح‌های گوناگون نقش‌اندازی می‌کردند. قلمدان زرنشان جزء قلمدان‌های عالی و درجه یک و ممتاز به شمار می‌رفته است.

قلمدان گل‌ و بته

نقش این‌گونه قلمدان‌ها، گل‌ و بته بر روی بوم‌های مختلف به طرح‌های گوناگون است. گل‌های مورد استفاده در این طرح‌ها بیشتر گل صدپر، زنبق، سنبل، لاله، مینا، نرگس و همچنین شکوفه‌های مختلف بوده است و بیشتر در مکتب شیراز و اصفهان ساخته شده، این قلمدان دارای طرح‌های دلپذیری از نقوش گل و مرغ نیز هست.

نقش گل و فندق در رو قلمدان‌های گل و مرغ و گل‌وبته بسیار دل‌انگیز است و با رنگ‌های گوناگون جلوه خاصی پیدا کرده است که برای اهل هنر بسیار زیبا و چشم‌نواز می‌باشد.

قلمدان ابری مذهب

مبتکر این نوع قلمدان ابوطالب مدرسن است که قلمدان را از کاغذ ابری به رنگ‌های مختلف با تذهیب نقش‌نگاری می‌کرد. این‌گونه تذهیب که به تذهیب شانه معروف است منحنی‌های متوازی زرین را در کنار هم با قاعده‌ی مخصوصی نشان می‌دهد که بسی دل‌انگیز وزیباست. برای تذهیب شانه‌ای به جای دنده چوبی سوزن نصب می‌کردند و با آن تذهیب‌کاری انجام می‌شد.

قلمدان منظره نما

روش کار استادان در نقاشی بر روی این‌گونه قلمدان، تنها نشان دادن مناظر طبیعی از کشتزارهای با صفا و چراگاه‌های گاو و گوسفند و همچنین شهرها و عمارات باستانی و نیز دریاها، کوه‌ها و رودخانه‌ها بوده است بدون این که از نقش انسان اثری در صحنه پدیدار باشد. از استادان به نام این نوع سبک می‌توان محمود خان ملک‌الشعرا و مصطفی شیرازی را نام برد.

قلمدان رزم

یکی از مهم‌ترین انواع نقاشی، نقش‌بندی منظره‌ی جنگ بر روی قلمدان و دو جانب آن است. به لحاظ مشکل بودن طراحی صحنه‌ی جنگ در فضای محدود و کوچک قلمدان و تجسم به بخشیدن به صف‌آرایی دو سپاه و نشان دادن حالات و حرکات خروشناک و هیجان‌انگیز جنگجویان و ساخت‌وساز آن‌ها جالب‌توجه می‌باشد و کسانی که از میان نگارگران به این هنرنمایی دست زده‌اند اکثر از استادان بزرگ نقاشی به شمار می‌روند که هر یک از آنان در مکتب ویژه خود یکی از جنگ‌ها را بر روی قلمدان نقش بسته‌اند. قلمدان‌های رزمی همواره از نوع گران‌ترین و نفیس‌ترین قلمدان‌ها بوده‌اند.

قلمدان کیانی

یکی از انواع قلمدان‌های نفیس و گران‌بها قلمدان‌های مشهور به کیانی است. در این نوع قلمدان استادان کم‌نظیر بر آن بوده‌اند که از صورت پادشاهان کیان و قهرمانان شاهنامه در قاب‌های متعدد صورت‌سازی و مجلس‌آرایی کنند.

با این ترتیب پادشاهان ایران باستان را در حال نشسته و ایستاده با لباس رزم نشان می‌دادند. این تصویرها در زیر و روی طبله قلمدان و دو طرف آن ترسیم می‌شده است و نقاشان ماهر همه قسمت زبانه را از درون و بیرون پر از صورت‌ها و نقش‌های دل‌انگیز که گویای حکایت مثنوی مولوی، پنج گنج نظامی و غیره است، می‌ساخته‌اند.

در این قلمدان‌ها نام برخی از شاهان و قهرمانان بر سینه آن‌ها و گاه ابیاتی از یک داستان به خط نستعلیق ریز و ظریف در کناره‌ی قلمدان نوشته شده است.

قلمدان خط نشان

برخی از قلمدان‌ها به جای نقاشی با هنر خط زیور یافته است با این شکل که قلمدان‌سازان از خطوط مختلف استادان خوشنویس که بر روی کاغذهای رنگین خط‌نویسی کرده‌اند بدنه‌ی قلمدان و دو طرف آن و کناره‌های زبانه‌اش را می‌پوشانده‌اند و فواصل آن‌ها را با گل و بته‌های طلایی و زرنشان می‌آراستند و گاهی نیز قلمدان را از عکس خطوط آرایش داده‌اند.

قلمدان خاتم

هنر خاتم ‌سازی که از هنرهای تزئینی ایران است در ساختن قلمدان نیز به کار می‌رفته است و استادان خاتم‌کار در این مورد از خود هنرمندی نشان داده‌اند. قلمدان خاتم به این‌گونه بوده است که بدنه آن را یکسره از خاتم می‌ساختند و در طرح‌بندی و کناره سازی‌های آن از صدف و عاج برای تزئین و تنوع استفاده می‌کردند. گاهی نیز نام کسی را که قلمدان برای او ساخته می‌شده با صدف یا عاج به خط نستعلیق بر روی قلمدان یا سطح جانبی آن می‌نوشتند.

 قلمدان میناکاری

قلمدان میناکاری بیشتر کار میناسازان قفقاز و روسیه بوده است. بدنه این نوع قلمدان از نقره تمام عیار ساخته می‌شده و میناکاری روی نقره صورت می‌گرفته است. ظرافت قلمدان‌هایی از این نوع، در خور تحسین است و بهای آن‌ها در سطح بالا می‌باشد.

قلمدان فولادی زرکوب

ساختن این نوع قلمدان که سابقه کهنی دارد و تا اواخر عهد قاجار ساخت می‌شده به این نحو بوده که بدنه‌اش از فولاد تهیه گردیده و سپس استادان زرکوب نقش گل و مرغ یا شکارگاه یا تصویر و یا طرح تذهیب را با طلا بر روی فولاد می‌کشیدند.

قلمدان فولادی زرکوب گاهی به نحو مشبک ساخته می‌شده است و گاهی نیز آیه‌ای از قرآن مجید یا تک‌بیتی از اشعار با طلا بر روی آن‌ها دیده می‌شود.

قلمدان بهشت و دوزخ

نقاشی این قلمدان‌ها در دورتا دور قلمدان منظره‌ای خیالی از دوزخ و در روی دیگر آن منظره خیالی از بهشت را با همه اوصاف یاد شده از نهرهای جاری و درخت طوبی و غیره نقاشی می‌کردند. قلمدان بهشت و دوزخ از کمیاب‌ترین نوع قلمدان به شمار می‌رود.

قلمدان باسمه

قلمدان باسمه قلمدان ساده و معمولی است که به جای نقاشی همه آن را باسمه‌های فرنگی که عبارت از نقش‌های چاپی می‌باشد پوشانده و در فواصل باسمه‌ها را با خطوط طلایی و زرنشان آرایش داده‌اند. این‌گونه قلمدان در حالی که ظاهری زیبا دارد از هنر نقاشی زنده عاری است خالی از اهمیت و کم بها است.

قلمدان چوبینه

گاهی منبت‌کاران ماهر از چوب قلمدان می‌ساختند و بر دو گونه بوده‌اند یا ساده و ظریف و یا با طر‌ح‌های گل‌وبته و صورت که برخی از آن‌ها با مهارت و زبردستی استادانه‌ای منبت‌کاری شده و به نازکی و ظرافت جلوه‌گری کرده است. دوره قاجار استاد نعمت‌الله یکی از سازندگان قلمدان چوبی بوده است.

معرفی هنرمندان قلمدان‌ساز (مقواسازان)

چنان که در تعریف مقواسازی قلمدان به نظر رسید این صنعت از جمله صنعت‌های دقیق و مطبوعی است که برای موفق بودن در ساختن نوع خوب آن، ورزیدگی و سلیقه و دقت لازم است و کار آسانی نیست.

استادان این صنعت با تمرین و ممارست و پشتکار در درجات مختلف، پیشرفت داشته و همسان با هم کار نمی‌کرده‌اند. برخی از مقواسازان قلمدان در کار خود توانایی و حُسن سلیقه تمام داشته و بعضی دیگر سطح متوسط بوده‌اند. از نام و نشان این صنعتگران آگاهی‌های کافی در دست نیست زیرا عده کمی از آن‌ها نام خود را در طبله‌ی قلمدان (زیر دهانه آن) به‌طور برجسته مهر می‌کرده ولی بیشترین آن‌ها از ذکر نام خویش خودداری می‌کردند.

نام چند تن از این صنعتگران که در اواخر دوره قاجار می‌زیسته‌اند به شرح زیر است:

1- میرزا ابوالقاسم طباطبائی که معاصر ناصرالدین‌شاه قاجار بوده و مقوای قلمدان را بسیار خوب می‌ساخته و به استادان درجه یک نقاشی عرضه می‌کرده است. سبک قلمدان‌های او بیشتر دهانه اژدری بوده است.

2- مشهدی حسن تهرانی یک صنعتگر چیره‌دست که در عصر ناصرالدین‌شاه زندگی می‌کرده و در ساخت قلمدان خام استادی بی‌مانند بوده است به‌طوری‌که نقل کرده‌اند هر یک از قلمدان‌های خام کار شده او در آن زمان به مبلغ سه تومان به فروش می‌رسیده است.

3- محمد رفیع از مقواسازان خوب عصر ناصری است و برخی از قلمدان‌های خام خود را مُهر می‌زده است.

4- میرزا شفیع او نیز معاصر ناصرالدین‌شاه و از صنعتگران خوب مقواسازی است.

5- محمدجواد از معاصران ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه است و مهر او «عبده‌الراجی محمدجواد» است.

6- میرزا باقر در اواخر عصر قاجار می‌زیسته است و کارهایش در حد متوسط است.

7- عبدالحسین مقواساز اصفهانی در اواخر عهد قاجار در اصفهان می‌زیسته و علاوه بر مقواسازی در حکاکی، خوشنویسی و مجسمه‌سازی با خمیره‌ی مقوا زبردست بوده است.

8- حاج علی پاقلعه‌ای نیز اصفهانی و معاصر اواخر عهد قاجار است و علاوه بر قلمدان خام، جعبه‌های مقوایی و قاب آیینه و سیگاردان و جلد می‌ساخته است.

9- تاراج در اصفهان ساکن بوده و معاصر اواخر قاجار است و در ساختن مقوای قلمدان سنگ تمام می‌گذاشته است.

در نهایت در یک جمع‌بندی کلی از این مقاله می‎توان گفت: متاسفانه به علت متروک شدن کاربرد قلمدان در روزگار ما و بُخل و تنگ‌چشمی استادان در یاد دادن فن به شاگردان صنعت مقواسازی برای ساخت قلمدان دچار تنزل و فروافتادگی شده است صنعتگری که قادر به ساختن قلمدان خام به استواری و ظرافت کار استادان پیشین باشد، وجود ندارد.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منابع: هنر قلمدان، جلدها و قلمدان‌های ایرانی

فراموش نکنید با ارسال نظر در زیر هر مقاله به ما در ارسال و بهبود مقالات بعدی یاری خواهید رساند.