هنر نقاشی (بخش اول)

هنر نقاشی به عنوان کهن‌ترین هنر بشری شناخته شده است و ارتباط تنگاتنگ با دیگر هنرها دارد. در کلامی ساده می‌توان گفت نقاشی یعنی مستندسازی، روایت‌گری، بیان احساس و ذوق هنرمندانه و نور بخشیدن به چشم بیننده. در دوره صفویه، هنر نقاشی ابتدا روح شهر تبریز را رنگ‌نوازی کرد و پس از پایتخت ‌شدن اصفهان به جلوه‌گری در این شهر پرداخت. بی‌شک بازار قیصریه، عمارت هشت‌بهشت و عالی‌قاپو از نمونه‌های بارز آن است بنابراین اصفهان را می‌توان تابلوی نقاشی ایران دانست. با توجه به اهمیت و قدمت هنر نقاشی در ایران و جهان فروشگاه اینترنتی پرنون قصد دارد در چند بخش در طی مقاله‌های مختلف این هنر را به شما هنر دوستان معرفی نماید.

1- مقدمه‌ای بر هنر نقاشی

نقاشی هنری است تصویری و دوبعدی که بر روی سطح اجرا می‌شود و در آن عمق وجود ندارد. هنر نقاشی هم در زمره‌ی هنرهای زیبا (اصلی) و هم هنرهای صناعی (فرعی) مطرح بوده است. نقاشی فرآیندی است که طی آن رنگ بر روی یک سطح مانند کاغذ، بوم یا دیوار ایجاد نقش می‌کند و اثری خلق می‌شود. فردی که این فرایند توسط او انجام می‌گیرد نقاش نام دارد. قدمت نقاشی در بین انسان‌ها ، شش برابر قدمت استفاده از زبان نوشتاری است.

از نقاشی در طول تاریخ برای تزئین محل زندگی، ابراز طرز تلقی و تفکرات انسان و راهی برای ارتباط و ثبت فرهنگ استفاده شده است. نقاشی همواره با بیان بصری و خلاقیت و زیبایی، پیوندی عمیق دارد. نقاشی پس از کشف  خط وسیله‌ای برای بیان تصورات انسان بود. نقاشی‌های اولیه نقشی جادویی داشتند و از مواجه انسان با نیروهای طبیعت متاثر بودند. اما باید دانست که نقاشان در جوامع اولیه با مفهومی که امروزه از «نقاش»‌ در ذهن داریم تفاوت عمده داشته‌اند، معنی نقاش در آن زمان مشابه مفهوم صنعتگر بوده است به همین دلیل نقاشی برآیند بینشی جمعی بود و در بستر سنت‌ها تکامل می‌یافت. اما هنر نقاشی در دنیای نوین به فرآیندی ویژه اشاره دارد که از روحیات فردی نشات می‌گیرد. این هنر علاوه بر زیباییِ صرف در تزئین اشیا مصرف کردنی نیز به کار رفته است و همواره بر روی سطح جریان دارد. مواد اصلی این هنر سطح نقاشی و رنگ است.

نقاشی را می‌توان به دو گونه اصلی تقسیم‌بندی کرد:
۱. نقاشی تصویری: هنرمند آن‌چه را در طبیعت وجانداران می‌بیند، بی‌پرده و فقط به‌واسطه بوم به مخاطب منتقل می‌سازد.
۲. نقاشی انتزاعی: هنرمند به درکی از نقاشی و هنر رسیده است که فراسوی یک دید عادی، به نقاشی‌اش عمق می‌بخشد و بیننده را به تفکری عمیق‌تر وامی‌دارد.

2- مراحل انجام کار نقاشی

برای فراگرفتن نقاشی، اصولی وجود دارد که انجام نقاشی را آسان‌تر می‌کند و شناخت و علاقه‌مندی فرد را تقویت می‌نماید. این مراحل عبارتند از:

1-    دیدن

2-    تجسم از موضوع دیده شده و تفکر بر روی آن

3-    طراحی‌های تند برای انتخاب کردن کادر و عناصر تصویری آن که معمولا در اندازه‌های کوچک انجام می‌گیرد.

4-    پس از طراحی مقدماتی به طراحی‌های دقیق‌تری از موضوع می‌رسیم که در این مرحله کار از طراحی‌های خطی شروع و به طراحی‌هایی با مطالعه سایه روشن ختم می‌شود.

5-    قبل از نقاشی نهایی می‌توان در اندازه‌هایی کوچک به‌صورتی کلی و سریع رنگ‎های نقاشی را نیز مطالعه نمود و سپس اجرای نهایی را انجام داد.

«دیدن» که اولین و شاید مهم‌ترین مرحله در شروع نقاشی است، نگاه کردن همواره به معنای دیدن نیست زیرا دیدن مستلزم استفاده از تمام حواس و تفکری است که آمیخته با تجربیات است. پس از دیدن هنرمند در پی امکان جستجو و سامان‌دهی و انتقال هرآنچه دیده برمی‌آید. تجزیه و تحلیل تصویر دیده شده از راه دست و ابزار، تبدیل به طراحی‌های اولیه می‌شود. در این طراحی‌ها نقاش با جابه‌جایی و تغییر شکل موضوع و اَشکال آن درگیر می‌شود. بدیهی است که ابزار و مصالح طراحی و سادگی آن، راه را برای سرعت بخشیدن و سهولت تصویر کردن اَشکال فراهم می‌کند. در مرحله طراحی، قرار گرفتن عناصر تصویر و نیروهای بصری، تاریکی و روشنی‌ها مورد مطالعه قرار می‌گیرد. پس از آن، الگوی طراحی شده برای رنگ‌آمیزی آماده می‌شود. طراحی و رنگ‌آمیزی ممکن است به‌صورت مجزا و طی مراحلی کامل شود و یا به‌طور همزمان بر روی یک اثر و یک‌جا اجرا گردد.

3- ترکیب‌بندی در نقاشی

منظور از «ترکیب‌بندی» در نقاشی، آرایش یا تنظیم شکل‌ها، خطوط، درجات تاریک، روشنی و سایر عناصر بصری در یک طرح تصویری است. عناصر ترکیب‌بندی که شامل تعادل، توازن، تناسب و توالی هستند برای دستیابی به ترکیبی هماهنگ مورد استفاده قرار می‌گیرند. اشیا با تیرگی‌ها و روشنی‌های متفاوت، جنسیت‌های مختلف و شکل‌ها و اندازه‌های گوناگون، ترکیبات متنوعی به‌وجود می‌آورند. شروع ترکیب‌بندی با سامان‌دهی عوامل تصویر صورت می‌گیرد. چیدن اشیا و عناصر و قرار گرفتن اجزای تصویر، نشان دهنده‌ی حالات و بینش هنرمند و روش او می‌باشد.

4- وسایل نقاشی

با استفاده از وسایل نقاشی، هنرمند امکان ضبط دیده‎ها و افکار خویش را پیدا می‌کند. از اولین ابزارهای نقاشی زغال و خاک رنگی است که انسان برای رنگ‌آمیزی آن را با پیه و روغن حیوانات ترکیب می‌کرد. بعدها وسایل نقاشی تغییر و تنوع فراوانی یافت. نگهدارنده‌ها، چسب‌ها و ثابت‌کننده‌ها و فرآِیند تولید رنگ باعث شفافیت و دوام بیشتری در رنگ‌ها می‌شود. مداد رنگی، زغال رنگی و پاستل از وسایلی هستند که بدون ترکیب با مواد دیگر به‌صورت مستقیم برروی کاغذ استفاده می‌شوند. آبرنگ، گواش، مرکب‌های رنگی، آکرولیک و تمپرا (شبیه گواش است که از ترکیب پودرهای رنگی و مایع تخم‌مرغ به‌دست می‌آید.) در آب حل شدنی هستند و رنگ و روغن به‌وسیله حلال‌های روغنی رقیق می‌شود. از زمینه‌های مختلف برای نقاشی انواع کاغذها، مقواها، چوب و فیبر، بوم نقاشی و دیگر مواردی که امکان نفوذ پذیری و نگهداری رنگ را داشته باشند را می‌توان نام برد. قلم‌موها، کاردک‌ها، تراش‌ها، نگهدارنده‌ها (فیکساتورها)، حلال‌ها، چسب‌ها، تخته شاسی‌ها، پالت‌ها و وسایل کمکی دیگر از ابزارهای نقاشی هستند.

5- انواع روش‌های نقاشی

همان‌طور که در تصویر شماره «1» مشاهده می‌کنید هنر نقاشی بر اساس چگونگی سطح و رنگ به روش‌های مختلفی از جمله نقاشی آبرنگ، نقاشی فرسک یا دیواری، نقاشی رنگ روغن و ... تقسیم می‌شود که در ادامه به معرفی هر یک از این روش‌ها پرداخته شده است.

تصویر1: انواع روش‌های نقاشی

5-1: نقاشی فرسک یا دیواری

فرسک عبارت است از نقاشی دیواری بر روی گچ مرطوب یا آهک که عموما به‌وسیله‌ی آبرنگ صورت می‌گیرد. به کار بردن آبرنگ از آن نظر است که رنگ‌ها در متن دیوار نفوذ کنند و جزئی از زمینه به نظر آیند. نقاشی فرسک معمولا در خدمت هنر معماری به کار می‌رود و در واقع جزئی از هنر معماری است. باید دانست که منظور از فرسک بزرگ کردن نقوش یک تابلوی معمولی نیست بلکه فرسک جزئی است از فضای داخلی یک بنا است و ‌باید با توجه به مکان و بنای اصلی و متناسب با آن ساخته شود. برای آن که چشم از هر جهت که به فرسک می‌نگرد، ارضا گردد باید فرسک ساده و دارای ترکیباتی واضح باشد و خطوط و رنگ‌ها کاملا آشکار و تا حدودی زَننده جلوه کنند.

تصویر2: نقاشی دیواری (فرسک) بر روی یکی از دیوارهای کاخ چهلستون اصفهان

5-2: نقاشی روی چوب

این‌گونه نقاشی بر روی بومی است که بر چوب آماده ساخته‌اند. در این نقاشی رنگ‌ها را با تخم مرغ می‌آمیزند و از قلم‌موهای ظریف استفاده می‎کنند. شیوه‌ی کار بدین ترتیب است که ابتدا سطح را با پارچه‌ی کتانی می‌پوشانند سپس روی این پارچه را پوشش‌هایی از گِل سفید و روغن برزک ( گچ پاریسی) می‌مالند. نقاش روی بوم طرح اولیه را با تمام جزئیاتش نقش می‌زند و سپس رنگ‌آمیزی می‌کند.

تصویر3: نقاشی روی چوب

5-3: نقاشی رنگ و روغن

در نقاشی رنگ و روغن مایعی که رنگ را با آن می‌آمیزند، روغن است. رنگ روغنی دیر خشک می‌شود و به نقاش آزادی عمل می‌دهد که قلم‌موهای ضخیم‌تر و در نتیجه تکه رنگ‌های زیادتری را به روی بوم بزند. اين روش نياز به قلم‌موهاى تخت دارد و معمولا روى بوم صورت مى‌گيرد. البته در مواردى روى کاغذ، مقوا، چوب و ... نيز به‌کار مى‌رود. در هر صورت بايد پيش از آغاز به‌کار زمينه‌سازى آن انجام شود. رنگ‌هاى روغنى معمولا به‌صورت رنگ‌هاى روغنى لوله‌اى هستند.

تصویر4: نقاشی رنگ و روغن

5-4: نقاشی آبرنگ

نقاشی آبرنگ نقاشی روی کاغذ یا پارچه ابریشمی است که به کمک رنگ آمیخته با آب و ماده‌ای که دارای چسب باشد مثل سریش انجام می‌شود. در آبرنگ با رقيق کردن رنگ مى‌توان سايه‌روشن‌هاى زيبايى ايجاد کرد و با ايجاد لايه‌هاى نازک درخشندگى را نشان داد. در اين روش زمينه‌ی نقاشى اهميت زيادى دارد. در اين شيوه، کيفياتى از مناظر و موضوعات را مى‌توان به‌وجود آورد که با روش‌های ديگر امکان‌پذير نمى‌باشد. آبرنگ‌ها به‌صورتى تيوپى يا قرص وجود دارند. جالب است بدانید در نقاشی آبرنگ از رنگ سفيد استفاده نمى‌شود وسفيدى خود کاغذ به‌کار برده مى‌شود.

تصویر 5: نقاشی آبرنگ

5-5: اکولین

اکولین ماده‌ای رنگی است که ترکیبی از جوهر و پیگمنت می‌باشد. اکولین شبیه به آبرنگ می باشد ولی برخلاف رنگ‌های روغنی و یا آبرنگ که نیازمند فرم دهی به شکل قرص یا تیوپ بوده و با افزودن مواد کمکی و پرکننده استفاده می شوند، اکولین به‌طور مستقیم از مواد رنگساز تهیه می شوند و به صورت محلول به‌کار می‌رود.

تصویر6: نقاشی اکولین

5-6: کلاژ

کلاژ (در زبان فرانسه  به معنی چسباندن) روشی در تولید آثار هنر نقاشی است که در آن مصالح و مواد مختلف (مانند کاغذ‌های رنگی، مقوا، پارچه، ریسمان، بریده روزنامه، عکس و...) را بر سطح بوم، تخته یا مقوا با ترکیب توامان و مناسب می‌چسبانند و با نقاشی و طراحی به تکمیل آن می‌پردازند

تصویر7: نقاشی کلاژ

5-7: گواش

واژه گواش در اصل فرانسوی است و معنای آن «شستشو» می باشد. گواش از مواد رنگین غلیظ تشکیل شده است و حلال آن آب می باشد. گواش با غلظت زیاد سطح کاغذ را کاملا می پوشاند. امروزه از تکنیک گواش در زمینه‌ها و ابعاد مختلفی استفاده می شود ولی در زمینه های گرافیکی و تبلیغات هنری همچون طراحی پوستر، تصویرسازی و ... کاربرد بیشتری دارد.

تصویر 8: نقاشی منظره با گواش

5-8: نقاشی با پاستل یا گچ رنگ

پاستل نوعى روش نقاشی است دارای بافت مخمل‌نما می‌باشد اما خيلى زود کثيف مى‌شود و تحت تأثير رطوبت و نور قرار مى‌گيرد. اين تکنيک در قرن هيجدهم رايج شد. در پاستل رنگ‌ها قابل ترکيب نيستند و اين عمل روى کاغذ زمينه و در حين کار صورت مى‌گيرد. از اين‌رو تعداد رنگ‌هاى پاستل زياد است. در اين تکنيک کاغذ مخصوص پاستل بايد انتخاب شود و به‌دليل حساس بودن اين ماده رنگى پس از پايان کار بايد از فيکسايتو استفاده کرد و بعد در قاب شيشه‌اى قرار داده شود و در اين حالت اثر در فاصله‌اى اندک از شيشه قرار گيرد و به شيشه نچسبد.

تصویر9: نقاشی با پاستل

5-9: اکریلیک

اين تکنيک با رنگ‌هاى اکريليک انجام مى‌شود که محلول در آب هستند و انعطاف‌پذيرى زيادى دارند و خيلى زود خشک مى‌شوند. اين رنگ‌‌ها مقاومت خوبى دارند.

تصویر 10: نقاشی اکریلیک

5-10: مداد رنگی

امکانات مدادهاى رنگى از ابتداى اختراع آن، نظر بسيارى از هنرمندان نقاش را به خود جلب نمود. بيشتر تصويرگران و طراحان تبليغاتى از اين ابزار ساده آثار ماندگارى به‌وجود آورده‌اند. روش مدادرنگى مى‌تواند با روش‌هاى ديگر مثل آبرنگ، گواش و غيره ترکيب شود. مداد رنگى کاربردهاى بسيار وسيعى دارد. از اين ابزار مى‌توان براى طرح‌هاى مقدماتى و يا اثرى با تمام جزئيات بهره برد. اين وسيله هم کاربرد طراحى دارد و هم کاربرد نقاشي. استفاده از اين تکنيک نياز به تجربه کافى دارد. به‌جز کاغذهاى صيقلی، بقيه کاغذها در این روش در قابل استفاده هستند.

تصویر11: نقاشی منظره با مداد رنگی

5-11: مداد شمعی

در اين شيوه از مدادهاى شمعى که از موم يا ساير مواد قابل ذوب به همراه مواد رنگى ساخته مى‌شود، استفاده مى‌شود. چسبندگى ماده این رنگ‌‌، روى کاغذ به مراتب بهتر از پاستل مى‌باشد.

تصویر 12: نقاشی با مداد شمعی

5-12: تمپرا

تمپرا شيوه‌اى است قديمى در نقاشى که در آن ماده رنگى با ماده‌اى ژلاتينى که معمولا زرده تخم‌مرغ يا زرده و سفيده است با آب مخلوط مى‌شود و روى زمينه‌ی آماده شده به کار مى‌رفت. در اين شيوه رنگ‌ها بعد از خشک شدن روشن‌تر مى‌شوند. امروزه رنگ‌هاى تمپرا در بازار عرضه مى‌شوند. اين نوع نقاشى اگر به‌درستى انجام شود، بسيار پايدار است.

تصویر 13: نقاشی تمپرا

5-13: نقاشی پشت شیشه

لازم است بدانید نقاشی پشت شیشه با نقاشی روی شیشه (ویترای) تفاوت دارد. اين نوع نقاشى از زمان‌هاى گذشته با شيوه‌هاى مختلف در هنرهاى مردمى بيشتر کشورها به کار رفته است. تاريخچه اين نوع نقاشى در ايران به عهد صفويان باز مى‌گردد. در گذشته بسياري از نقاشان پشت شيشه با استفاده از ورقه‌های نازک طلا به اثر هنري خود ارزش و جلوه بيشتري می‌دادند . برخي ديگر از هنرمندان در طرح هاي خود از انواع نخ هاي ابريشمی ، چرم و گاهی از رنگ‌هاي شبرنگ استفاده می‌کردند . بيشتر طرح‌ها  و موضوعات  مورد‌ استفاده در نقاشی پشت شيشه شامل حاشيه‌های هندسی ،حاشيه‌های اسليمی ، گل، گل و مرغ، چهره ، صحنه های رويدادهای  مذهبی و داستانهای رزمی، تصاوير حيوانات، اشکال هندسی، تصاوير منظره‌ها و نوشته‌ها و خطوط قرآنی است. از آنجا که ايجاد طرح بر روی سطح شيشه بسيار دشوار تر از ترسيم آن برروی بوم ، کاغذ و غيره است ميزان تبحر و تسلط نقاش در اين رشته  بايد بيشتر از ميزان تبحر و تسلط نقاشان در ساير رشته‌ها باشد.

تصویر 14: نقاشی پشت شیشه

علاقه‌مندان به هنر نقاشی جهت آشنایی با سبک‌های مختلف نقاشی، انواع مکتب‌های نقاشی و .... می‌توانند ادامه این مقاله را از وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون دنبال نمایند.

تهیه و گردآوری مطلب: فروشگاه اینترنتی پرنون

منابع: کتاب کارگاه نقاشی، کتاب تاریخ هنر نقاشی و مینیاتور در ایران

لطفا دیدگاه خود را در مورد این مطلب بیان کنید.