روش ایجاد چاپ کلاقه‌ای یا باتیک (بر روی پارچه)

چاپ کلاقه‌ای بر روی پارچه یکی از انواع هنر چاپ سنتی می‌باشد. به رنگرزی غیر مستقیم طرح‌ها و نقش‌ها به وسیله‌ی مهر و ماده‌ی مقاوم برای تزئین پارچه‌ی ابریشمی و یا دیگر پارچه‌های نازک و ظریف را چاپ کلاقه‌ای می‌گویند. در اصل ریشه چاپ کلاقه‌ای به چاپ باتیک که نوعی چاپ مقاوم است به کشورهای جنوب غرب آسیا باز می‌گردد. در ایران این هنر با جایگزینی صمغ، موم، پارافین و پیه به جای ماده مقاوم متداول شده است. چاپ باتیک یا کلاقه‌ای بر روی پارچه انواع گوناگونی دارد و با استفاده از ابزار و وسایل مخصوص به این کار در طی چند مرحله انجام می‌شود که فروشگاه اینترنتی پرنون در این مقاله به توضیح آن پرداخته است.

انواع چاپ کلاقه‌ای

چاپ کلاقه‌ای به سه دسته چاپ مُهری، چاپ بدون مُهر و روش‌های تلفیقی تقسیم می‌شود. از میان این سه دسته، چاپ بدون مُهر انواع گوناگونی دارد که عبارتند از: چاپ بدون مُهر تار عنکبوتی یا تَرَک موم، گره خورد یا پیچان، کوک زدن و نقاشی که از میان روش‌های نام برده شده چاپ کلاقه‌ای بدون مهر مانند گره‌خورد از سابقه‌ی بیشتری نسبت به چاپ مهری برخوردار است.

شکل 1: انواع چاپ کلاقه‌ای یا باتیک

ابزار و وسایل چاپ کلاقه‌ای

برای چاپ بر روی پارچه به روش کلاقه‌ای یا باتیک به سه گروه ابزار و وسایل نیاز می‌باشد که عبارتند از :

1- ابزار و وسایل آماده‌سازی پارچه:

ظرف مسی کوچک برای جوشاندن زاج، اتو و میز اتو، میز کار، منبع حرارتی، ریسمان و گیره‌ی لباس، سوزن، قیچی، قاب چوبی یا چارچوب برای کشیدن پارچه، چکش و میخ، ابزار و وسایلی هستند که برای آماده‌سازی پارچه به کار می‌روند.

شکل2: ابزار و وسایل آماده‌سازی پارچه

2- ابزار و وسایل ساخت مهر:

برای ساخت مهر از ابزار و وسایلی مانند تخته سه لایی، کمان اره مویی، سنجاق ته‌گرد، انواع چکش و میخ، طرح کاغذی، دسته چوبی، چسب و گیره، استفاده می‌شود.

شکل 3: ابزار و وسایل ساخت مهر

3- ابزار و وسایل اجرای نقش:

اتو، منبع حرارتی، میزکار، انواع مهر، پاتیل رنگرزی، منگنه (غلتک‌های داغ)، اسفنج مرطوب، ظرف مسی برای گرم کردن ماده‌ی مقاوم و ظرف مخصوص برای شست‌و‌شو پارچه یا بنزین، ابزار و وسایلی هستند که برای اجرای نقش بر روی پارچه از آن‌ها استفاده می‌شود.

شکل 4: ابزار و وسایل اجرای نقش

مواد و مصالح چاپ کلاقه‌ای

در چاپ کلاقه‌ای از پارچه‌های ابریشم تک رنگ، پارچه‌ی توری (اُرگانزا)، ماده مقاوم (شامل: موم، صمغ، پیه، پارافین، سقز و..)، صابون، نفت یا بنزین، زاج، آب، رنگ‌های مخصوص پارچه، نخ، چسب و روزنامه یا کاغذ باطله به‌عنوان مواد و مصالح استفاده می‌شود.

شکل 5: مواد و مصالح چاپ کلاقه‌ای

مراحل تولید چاپ کلاقه‌ای

به‌طور کلی در تمام انواع چاپ کلاقه‌ای یا باتیک دو مرحله اصلی باید طی شود که عبارتند از آماده کردن پارچه ابریشمی و آماده کردن مهر که مراحل آن‌ها به شرح زیر می‌باشد.

1-   آماده‌سازی پارچه ابریشمی:

-        شستشو اولیه پارچه برای از بین بردن موادی که در کارخانه به پارچه زده می‌شود که برای این کار به مدت لازم پارچه را در آب ولرم خیس می‌کنند.

-        قرار دادن پارچه به مدت دو الی سه ساعت در محلول زاج سفید برای رنگ‌پذیرتر کردن پارچه و در اصطلاح دندانه کردن پارچه برای تثبیت و رنگ‌پذیری بیشتر الیاف پارچه است.

-        خشک کردن پارچه

-        اتو کردن پارچه به منظور برطرف کردن چین و چروک پارچه

-        دوختن توری ارگانزا به پارچه ابریشمی به منظور استفاده آن در چاپ

2-   آماده کردن مهر یا قالب:

قالب‌سازی یا تهیه مهر در دو مرحله انجام می‌شود. در مرحله اول، نقش موردنظر بر روی کاغذ نازک (کاغذ پوستی یا روغنی) ترسیم می‌شود و در مرحله دوم پس از پیاده کردن طرح بر روی کاغذ آن را بر روی تخته سه لایی می‌چسبانند. نکته‌ای که در این‌جا قابل ذکر است در مورد قالب‌هایی است که در چند رنگ باید ساخته شوند و باید تفکیک رنگ و به طبع آن تفکیک قالب صورت گیرد. به عنوان مثال اگر طراحی از سه رنگ تشکیل شده بود باید چهار طرح بر روی تخته سه لایی چسبانده شود و یکی از طرح‌ها را به زبان عامیانه خرد کنیم و هر قالب را به یک رنگ جداگانه اختصاص دهیم و هرکدام از تکه‌های رنگی بریده شده را بروی قالب رنگی موردنظر خودش قرار می‌دهند. اگر قالب تک رنگ استفاده شود به دو قالب نگاتیو و پزویتیو احتیاج است.

ابزار و وسایلی که جهت بریدن تخته سه لایی مورد استفاده قرار می‌گیرد عبارتند از: کمان اره مویی، سنجاق ته گرد، سمبه، درفش، مته دستی، سوهان فلزی، دَم باریک، چکش، میخ سایه پنج و گیره کوچک رومیزی که موقع برش اطراف طرح، ابتدا کارش برش از روی تخته سه لایی آغاز و سپس با دقت اطراف آن بریده می‌شود. در صورتی‌که بنا به مقتضای طرح، برش بخش یا بخش‌هایی از قسمت‌های میانی طرح ضروری باشد ابتدا محل موردنظر به وسیله مته دستی سوراخ و بعد از عبور دادن کمان اره مویی از آن، کار برش ادامه می‌یابد.

بعد از تهیه کلیه قسمت‌ها برمبنای طرح اصلی، قسمت‌های بریده شده بر روی تخته صاف دیگری که تا حدودی بزرگ‌تر از اندازه طرح است چسبانده می‌شود سپس به کمک مته دستی سوراخ‌های ریزی درآن‌ها ایجاد و بعد به کمک سنجاق ته گرد به‌وسیله دَم ‌باریک چیده شده و به تخته کوبیده و محکم‌تر می‌گردد و به این ترتیب سطح برجسته‌ای به ضخامت تخته سه لایی بر روی سطح تخته ایجاد می‌شود. بلندی کلیه‌ی قسمت‌های سطح قالب باید به یک اندازه باشد تا تمام نقوش به‌طور کامل بر روی پارچه منتقل شود به همین جهت در مواردی که استفاده از میخ ضروری باشد برای ایجاد هماهنگی در سطح باید به بلندی میخ و ضخامت تخته سه لایی که طرح از آن بریده شود توجه شود و در یک سطح قرار گیرند. مهری که به این صورت آماده گردید به‌وسیله میخ‌های کوچک بر روی تخته سه لایی دیگری نصب و زوائد اطراف آن به‌وسیله اره مویی حذف می‌شود. آخرین مرحله ساخت تهیه دسته آن است و برای این منظور می‌بایست ابتدا تخته‌ای به قطر دو سانتی‌متر و پهنای متناسب با اندازه قالب بریده شود. برای نصب مهر بر روی پایه و به منظور پیشگیری از برخورد چکش با قسمت‌های بریده شده ابتدا نقاطی از مهر به‌وسیله مته دستی سوراخ و بعد از قرار گرفتن میخ در آن‌ها به کمک سمبه و گیره‌ی روی میزی کار کوبیدن میخ انجام می‌شود. به این ترتیب مهر آماده می‌شود.

تصویر 1: انواع مهر در چاپ کلاقه‌ای یا باتیک

مراحل چاپ کلاقه‌ای

در بخش‌های قبلی مقاله ذکر شد که چاپ کلاقه‌ای یا باتیک دارای سه نوع می‌باشد که در هر نوع از آن دارای شیوه مختلفی می‌باشد که در ادامه هر یک از آن‌ها به طور جداگانه شرح داده شده‌اند.

1-   مراحل چاپ کلاقه‌‌ای در روش مهری

-        ماده مقاوم را مذاب کرده و تا پایان کار روی منبع حرارتی گرم نگه‌ می‌دارند.

-        پارچه دندانه شده را بر روی پارچه‌ای ضخیمی که روی میز کار کشیده شده است پهن کرده و اتو می‌کنند.

-        حدود نقش‌ها را روی پارچه با مداد مشخص می‌کنند.

-        مهر را درون ماده مذاب قرار می‌دهند و مهر زنی را آغاز می‌کنند.

-        ابتدا نقوشی که باید در پارچه به رنگ روشن حفظ شود با ماده مقاوم و مهر نقش‌اندازی می‌شود.

-        پارچه‌ی مهر زده شده را درون محلول زاج سفید قرار می‌دهند که به این مرحله تثبیت می‌گویند.

-        بعد از خشک شدن، پارچه را درون رنگ دلخواه می‌گذارند.

-        دوباره پارچه را درون محلول زاج سفید قرار می‌دهند و خشک می‌کنند.

-        رو و زیر سطح پارچه را کاغذ می‌گذارند و آن را با اتو حرارت می‌دهند تا ماده‌ی مقاوم ذوب شود. (در این مرحله، گاهی اوقات پارچه را از دستگاه غلتک عبور می‌دهند تا تمام ماده مقاوم از پارچه پاک شود که به آن «پارافین‌گیری» یا «باتیک‌گیری» می‌گویند.)

-        پارچه را چند مرتبه در بنزین قرار می‌دهند تا مواد چربی باقی مانده از آن جدا شود.

-        در پایان پارچه را با آب و صابون می‌شویند و آن را در مجاورت هوای آزاد و سایه خشک می‌کنند.

تصویر 2: چاپ کلاقه‌ای بر روی پارچه به روش مهری

2-   روش بدون مهر

الف) روش بدون مهر گره خورده یا پیچان: در این روش پارچه را بعد از آهارگیری و دندانه کردن، اتو می‌کنند تا چین و چروک آن صاف شود و سپس پارچه را به صورت‌های مختلف جمع می‌کنند و با نخ غیر رنگ پذیر و یا نخی که به ماده مقاوم آغشته شده است، محکم می‌بندند. در این روش می‌توان پارچه را به صورت تا کردن، گره زدن و یا پیچیدن نخ دور پارچه جمع کرد. پس از این مرحله، قسمت‌های مختلف را به رنگ مورد نظر آغشته می‌کنند تا کار رنگرزی به پایان رسد و بعد از خشک شدن کامل پارچه‌ها می‌توان نخ‌ها را باز کرد.

ب) روش بدون مهر تار عنکبوتی یا روش موم و ترک: در این روش نیز پس از آهارگیری، دندانه کردن و اتو کردن پارچه، برخی قسمت‌ها را مطابق طرح با ماده مقاوم می‌پوشانند. هنگامی‎‎‎که ماده‌ی مقاوم خشک شد آن را در هم می‌فشرند (مچاله می‌کنند) تا ترک‌هایی در سطح آن پدید آید. سپس پارچه را درون پاتیل رنگ فرو برده و یا با قلم‌مو رنگ‌گذاری می‌کنند. رنگ از درون ترک‌ها وارد الیاف پارچه شده و در آن نفوذ می‌کند. با خشک شدن کامل پارچه، عمل پاک کردن ماده‌ی مقاوم را انجام می‌دهند.

3-   روش‌ تلفیقی

همه‌‌ی روش‌های نام برده شده پیشین را می‌توان با هم بر پارچه و به‌صورت هم‌زمان انجام داد.

شکل ظاهری چاپ کلاقه‌ای

چاپ باتیک یا کلاقه‌ای بر روی سطح پارچه‌های بسیار ظریف با استفاده از نقش‌های مختلف و رنگ‌های متنوع مشاهده می‌شود. پارچه‌هایی که با این نوع چاپ تزئین می‌شوند بیشتر دارای نقش‌های کاملا انتزاعی هستند و ولی می‌توان هرگونه رنگ و نقشی را نیز بر آن‌ها اجرا کرد. از آن‌جا که ماده‌ی مقاوم با گرم شدن انبساط یافته و از حد خود فراتر می‌رود، خطوط ظریف مطابق طرح اصلی باقی نمی‌مانند و تا حدودی ظرافت خود را از دست می‌دهند. لازم به ذکر است که تصادفی بودن برخی از نقوش باعث تنوع در آن‌ها می‌شود.

تصویر 3: نمونه‌ای از طرح چاپ کلاقه‌ای بر روی پارچه

علاقه‌مندان به هنر چاپ باتیک می‌توانند مقاله‌های مرتبط با این موضوع را تحت عنوان هنر چاپ باتیک و تاریخچه هنر چاپ باتیک یا کلاقه‌ای را از وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون دنبال کنند.

منابع: چاپ باتیک هنرچاپ پارچه، آشنایی با صنایع دستی ایران

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی صنایع دستی پرنون

لطفا دیدگاه خود را در مورد این مطلب بیان کنید