تاریخچه هنر چاپ باتیک یا کلاقه‌ای

چاپ باتیک به معنای رزرو کردن و پوشانیدن قسمت‌هایی از سطح پارچه با ماده‌ای مقاوم است که مانع نفوذ رنگ به پارچه می‌شود و باعث ایجاد نقوش زیبا بر روی پارچه می‌شود. طرح‌ها و نقش‌ها در باتیک در هر منطقه‌ای نمایانگر آداب و رسوم، فرهنگ، دین و آیین آن منطقه می‌باشد. با توجه به شیوه‌های مختلف چاپ باتیک در کشورهای مختلف، فروشگاه اینترنتی پرنون در این مقاله به معرفی کامل تاریخچه چاپ باتیک در ایران و جهان پرداخته است.

1-  تاریخچه هنر چاپ باتیک در جهان

در این بخش از مقاله به معرفی و بررسی هنر چاپ باتیک در کشورهای هند، چین، آفریقا و غیره پرداخته شده است.

1-1: تاریخچه باتیک در هند

تصاویر لباس‌های نقاشی‌های دیواری موجود در غارهای آجونتا (Ajunta) نمایانگر وجود هنر چاپ باتیک در آن زمان در هند بوده است . امروزه یکی از مراکز اصلی باتیک در قسمت جنوب شرقی Coromundcoast قرار دارد و در قرن 17 و 18 میلادی زمانی‌که محصولات دستی به بسیاری از کشورها مثل جاوه (جاوه یکی از جزایر کشور اندونزی می‌باشد)، ایران و اروپا صادر می‌شد، صنعت باتیک در اوج شکوفایی خود در منطقه جنوب شرقی Deccan بود. باتیک سنتی در آنجا با رنگ و نقش‌هایی زیبا آمیخته بود.

قلمی که مورد استفاده قرار می‌گرفت Kalma نامیده می‌شد و شامل چند قسمت بود، سوزن فلزی تو خالی که در داخل یک دسته بامبو قرار داشت و با الیاف کش‌دار یا مو پیچیده می‌شد که طول آن حدود 6 سانتی متر بود. عملکرد آن بدین صورت بود که جریان موم از داخل مخزن از جنس بامبو بر روی پارچه هدایت می‌شد. موم‌گیری بیشتر توسط مردان انجام می‌گرفت و پس از اولین مرحله موم‌گیری، پارچه برای موم‌گیری مجدد آماده می‌شد. در هر مرحله رنگ با جوهر مازو (تانین) و یا به‌وسیله رنگرزی توسط نیل انجام می‌گرفت. پارچه‌های پنبه‌ای و کتانی بیشتر مورداستفاده بود و ابریشم توسط تعداد اندکی از صنعتگران مصرف می‌شد. رنگ‌های مورد استفاده برای این پارچه بیشتر رنگ‌های شفاف مثل قرمز، مشکی، نیلی، سفید و صورتی بود. رنگ کردن ثابت پارچه‌ها به شیوه‌های سنتی هنوز هم در مناطق روستایی مانند کانیاوار، راجپوتانا و پاگاسارا یافت می‌شود. از نیمه‌های قرن 19 میلادی تقاضای پارچه‌های چاپ شده رو به کاهش یافت و دلیل آن چندان دور از ذهن نبود و می‌توان ریشه‌های آن را در سابقه اقتصادی و اجتماعی آن‌جا جستجو کرد.

تصویر 1: هنرمند هندی در حال ایجاد چاپ باتیک بر روی پارچه

2-1: تاریخچه باتیک در اندونزی

صنعت بافت و نساجی از جمله باتیک مهم‌ترین جنبه‌های زندگی در کشورهای آسیای جنوب شرقی محسوب می‌شد. در این میان جزایر اندونزی میراث غنی از انواع دست بافته‌ها و همچنین شیوه‌های اصلی و دستی رنگ‌آمیزی را دارا می‌باشد. اما این میراث در حال حاضر در معرض خطر قرار گرفته است زیرا از یک طرف صنعتگران جوان این رشته نمی‌توانند هنر سنتی و اصیل این رشته را با روش‌های خود تطبیق دهند و از طرف دیگر، توریست‌ها نیز به جهت خرید این محصول به قیمتی‌ ارزان‌تر، آنان را به استفاده از مواد نامرغوب و کم‌قیمیت ترغیب می‌کنند. در طول چند سال اخیر سازمانی به نام رشته‌های زندگی تعداد انگشت شماری از این هنرمندان آشنا به رنگرزی و تهیه پارچه‌های رنگین را جمع‌آوری نمود و توانست این هنر زیبا را تا حدی احیا کند. یکی از اهداف این سازمان‌ها این است که این صنعت به شکلی کاملا اصیل و سنتی برای آیندگان باقی بماند. در گذشته در اندونزی به‌صورت بسیار گسترده از هنر باتیک برای تهیه لباس مردانه و زنانه استفاده می‌شده و از استفاده از پیراهن باتیک توسط مقامات دولتی در مجالس رسمی امری الزامی بوده است.

در صنعت رنگرزی و تکنیک باتیک ابتدا راه و روش‌های گوناگونی در اندونزی استفاده می‌کردند و به ترتیب این روش‌ها با گذشت زمان پیشرفت می‌کرد و آنان را به راه‌های جدیدتری می‌رسیدند. گفته شده که یکی از روش‌های سنتی تهیه پارچه باتیک در اندونزی استفاده از موم آب شده عسل بوده که به منظور ماده مقاوم جهت غیر قابل نفوذ کردن پارچه و رنگرزی استفاده می‌شده است.

روش دیگری که صنعتگران هنرمند جاوه استفاده می‌کردند این بود که که برگ موز را در سود رقیق می‌ریختند و مایع چسبناکی را که به دست می‌آمد با ماسه نرم یا خاک رس مخلوط می‌کردند و آن‌گاه به‌وسیله قلم‌‌های مخصوص یا ابزار دیگری آن ماده مقاوم به عنوان جوهر استفاده و نقوش دلخواه را بر روی ابریشم خام نقاشی می‌کردند و از آن‌جا پس از رنگ‌آمیزی و شستشوی پارچه نقاطی که قبلا به‌وسیله ماده مقاوم پوشانیده شده بود سفید باقی می‌ماند و چنان‌چه صنعتگر قصد رنگ‌آمیزی دوباره یا چندباره قسمت‌های سفید می‌کرد و با تکرار این عمل پارچه نقش‌های رنگین متنوعی به خود می‌گرفت. مدتی گذشت تا آن‌ها به روش نسبتا کامل‌تری دست یافتند در این هنگام از صمغ و موم استفاده می‌کردند، به این ترتیب که هر دو طرف پارچه را به صمغ یا موم می‌پوشانیدند بعد با یک ابزار تراش جای نقشه موردنظر را می‌تراشیدند. در اثر تراش، صمغ یا موم از پارچه جدا می‌شد و چون اثری از موم یا صمغ بر زمینه پارچه باقی نمی‎ماند آن را رنگرزی می‌کردند. بعد از خشک کردن پارچه که جاهای تراشیده شده رنگ گرفته بود، دوباره جاهای رنگ شده لازم را با صمغ یا موم می‌گرفتند و باز جای دیگر را می‌تراشیدند، برای رنگ بعدی و همچنین چندبار رنگ کردن این کار را ادامه می‌دادند تا نقشه مورد علاقه به‌دست بیاید و سپس پارچه را برای بار نهایی می‌شستند.

باتیک جاوه از دیر زمان تا به حال در تمام دنیا مشهور بوده و طرح‌های این پارچه به عبارتی حالت کلاسیکی دارد، مانند انواع گل‌ها، پرندگان، حیوانات اهلی و وحشی به‌طور انبوه در فرم‌هایی با اشکال هندسی منقوش شده است. در حال حاضر پارچه‌هایی که با این تکنیک در اندونزی و جاوه تولید می‌شود بسیار استادانه صورت‌ می‌گیرد و پارچه‌های بسیار نفیسی تولید می‌گردد که ارزش هنری و اقتصادی بالایی دارند.

تصویر 2: هنرمند اندونزیایی در حال ایجاد چاپ باتیک بر روی پارچه

3-1: تاریخچه باتیک در آفریقا

رنگرزی ثابت و ایجاد نقش بر روی پارچه قسمتی از تاریخ آفریقا است. در بسیاری از قسمت‌های آفریقا نمونه‌هایی از پارچه‌های باتیک وجود دارد که نفیس‌ترین آن مربوط به نیجریه است که اقوام یوروبا (Yoruba) لباس‌های adire را تولید می‌کنند و برای این کار از دو روش مقاوم استفاده می‌کنند. روش adire که برای طرح‌های گره دار است و روش adire eleko که از خمیر نشاسته استفاده می‌شود. بیشتر اوقات برای تهیه این خمیر از آرد مانیوک ( یک نوع ریشه گیاهی است)، برنج، زاج سفید یا سولفات مس که به هم می‌جوشانند تا خمیر غلیظی به‌دست آید استفاده می‌کنند. قبیله یوروبا در غرب آفریقا از خمیر مانیوک و مردم سِنِگال از خمیر برنج به‌عنوان یک ماده مقاوم استفاده می‌کنند. خمیر فوق به دو روش بر روی پارچه منتقل می‌شود :

یک روش با ابزار دستی است و شبیه یک ابزار شانه‌ای شکل از جنس چوب یا فلز است و یا استفاده از یک تکه استخوان.

روش دوم انتقال طرح با استفاده از یک شابلون فلزی باریک که به یک ابزار قابل انتقال فلزی یا چوبی مجهز است، انجام می‌شود و این کار بیشتر توسط مردان انجام می‌گیرد، منقوش ساختن پارچه معمولا یک سنت خانوادگی است که از مادران به دختران به‌ عنوان یک کار خانوادگی به ارث می‌رسد. پارچه معمولا به شکل مربع یا مثلث‌هایی تقسیم می‌شود و طرح‌های روی پارچه شامل منجوق‌کاری و یا استفاده از تصاویر سنتی از فرهنگ و تاریخچه قومی خود هنرمند می‌باشد.

رنگ سنتی و قدیم که بیشتر در آفریقا استفاده می‌شود نیل است و از یک نوع گیاه که در آنجا می‌روید به‌دست می‌آید. وقتی که خمیر مقاوم خشک شد پارچه را در یک ظرف سفال یا گودال‌های حفر شده در زمین رنگ می‌کنند. خمیر را پس از رنگ گرفتن آن‌قدر مالش داده می‌شود تا به رنگ سفید یا آّبی روشن درآید. معمولا پارچه‌ها از جنس پنبه است اما گاهی اوقات برای لباس‌های بسیار گران‌بها از نوعی ابریشم معمولی استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر سایر پارچه‌های دیگر نیز با طرح‌های آفریقایی در انگلستان و هلند تولید می‌شود. این‌گونه تولید انبوه پارچه توسط ماشین آلات نساجی انجام شده و هم اکنون در کشورهای آفریقایی نمونه‌های متعدد این نوع پارچه تولید می‌شود.

تصویر 3: کارگاه چاپ باتیک در کشور آفریقا

4-1: تاریخچه باتیک در مالزی

مهد این هنر را می‌توان کشور مالزی دانست به نحوی که این اصطلاح عینا از زبان مالزیایی به سایر زبان‌ها منتقل شده و آن شیوه‌ای رنگرزی به روش رزرو کردن یا موم اندود کردن قسمت‌هایی از پارچه است که نباید محلول رنگ را به خود جذب کند. به‌طور کلی باتیک مالزی به دو روش قالبی و نقاشی به کمک قلم‌مو انجام می‌گیرد. در روش قالبی طرح‌ها و نقوش ابتدا بر روی قالب‌های مخصوص که از قلع ساخته شده منتقل شده و سپس ورقه‌های مزبور را به دستگیره‌های چوبی متصل می‌سازند تا ضمن افزایش سرعت کار به دست‌ها نیز آسیب نرسد. در باتیک به کمک قلم‌مو که همان نقاشی روی پارچه است، روش کار مشابه باتیک قالبی است به این نحو که پس از کشیدن طرح‌ها به‌وسیله قلم‌مو همراه به رنگ‌هایی گه آغشته به موم می‌باشند مجددا با پوشنانیدن طرح‌ها با لایه‌های ضخیم از موم، آن را تثبیت می‌کنند. پس از خشک شدن موم‌ها آن را با آب جوش شست‌وشو می‌دهند تا ترکیبات مومی از آن‌ها خارج شود. پس از خشک شدن پارچه بار دیگر با استفاده از قالب یا قلم‌مو برای ایجاد نقش‌ها و رنگ‌های دیگری روی پارچه مورد نظر به همان ترتیب عمل می‌شود.

تصویر 4: هنرمند مالزیایی در حال ایجاد چاپ باتیک با قلم‌مو بر روی پارچه

5-1: تاریخچه باتیک در چین

چین دارای پیشینه زیادی در تولیدات هنر چاپ باتیک است که این قدمت به قرن ششم میلادی برمی‌گردد که باتیک توسط قوم میائو (Miao) در این کشور رواج پیدا کرد. قوم میائو توجه خاصی به لباس‌های خود دارد که از پارچه‌های ضخیم تزئینی که در آن‌ها طرح‌های بافته شده موم و مقاوم به کار رفته است تشکیل شده است. تقریبا همه موارد باتیک قوم میائو با تزئین پارچه کنفی و پنبه و کاربری موم داغ که بعدا پارچه را در رنگ نیلی قرار می‌دادند شکل گرفته است. از این نوع پارچه‌ها برای تهیه دامن، طرح‌های روی کت، پیش‌بند، ساک بچه استفاده می‌شد. در قوم میائو بیشتر از رنگ نیلی برای رنگ پارچه اصلی استفاده می‌کنند تا رنگ آبی تیره به‌دست آید. از گیاهان به‌دست آمده که در یک بشکه چوبی خیسانده شده خمیر مایه‌ای تهیه می‌شود. موم عسل مهم‌ترین ماده تشکیل دهنده‌ در باتیک چین به شمار می‌آید، مقاومت موم هرگز از بین نمی‌رود و هدف استفاده از آن ایجاد یک تصویر واضح و روشن است چرا که خود موم هم چسبناک و هم انعطاف‌پذیر می‌باشد. موم اغلب بر روی یک دیگ کوچک که روی آتش زغال نیم‌سوز یا هیزم قرار دارد، حرارت داده می‌شود. وقتی که روی پارچه از موم استفاده شد رنگ آن سیاه می‌شود اما در پایان این مرحل موم از روی پارچه پاک می‌شود و سپس پارچه را آب سرد شستشو داده و بعد در معرض هوا قرار می‌دهند تا خشک شود. جنس ابزار مورد استفاده برای کاربرد موم، مس و برنج است که دارای دستگیره‌ای از جنس نی می‌باشد. این ابزار به تنهایی در ترسیم خطوط راست یا نسبتا مایل و پیچ در پیچ استفاده می‌کنند. دختران مناطق میائو در هنر باتیک بسیار ماهر هستند، آن‌ها از طرح‌های بسیارظریفی که به شکل مارپیچ یا دو ردیف قرینه هم می‌باشند استفاده می‌کنند که این طرح‌ها نشان‌گر شاخ گاو میش آسیایی مظهر حیات و مرگ نیاکانشان به شمار می‌آید. این دختران از سنین 7 تا 9 سالگی شروع به آفرینش و خلق هنر باتیک می‌کنند. زیباترین آثار فوق را را می‌توان بر گهواره‌های کودکان و آستین کت و دامن مشاهده کرد.

تصویر 5: هنرمند چینی در حال ایجاد چاپ باتیک بر روی پارچه

2-  تاریخچه چاپ باتیک در ایران

باتیک در فرهنگ لغت، حصار و ضریح معنا شده و عوام آن را کلاغی، کلاقی، کلاقه‌ای یا کلاغه‌ای می‌خوانند و در پاره‌ای نقاط نیز قنوز که معادل آذری واژه ابریشم است تلفظ می‌شود و وجه تسمیه‌اش این است که چون در گذشته‌های دور معمولا در قسمت‌هایی از پارچه را که قرار بود رنگ‌آمیزی شود به اشکال خاصی گره زده یا می‌دوختند و سپس مبادرت به رنگرزی می‌کردند. طبیعتا چون رنگ نمی‌توانست در قسمت‌های گره خورده یا دوخته شده نفوذ کند پس از پایان عملیات رنگرزی و باز شدن گره‌ها نقاط دوخته شده قسمت‌هایی که رنگ را جذب نکرده بود حالتی نگاتیو به خود می‌گرفت و با از آن‌جا که معمولا فقط از یک رنگ و بیشتر رنگ سیاه استفاده می‌شود این نقوش تصادفا حالت پر کلاغ را به ذهن تداعی می‌کرد و به همین جهت نیز برای متمایز و مشخص شدن از سایر منسوجات رنگرزی شده کلاغی خوانده می‌شد.

معروف است این هنر بیشتر در منطقه‎ای پرت و دور افتاده در جنوب تبریز، بر سر راه تبریز به مراغه و به فاصله هفت کیلومتری شهر خسرو شاه وجود داشته است. همچنین در روستاهای اسکندان و دیزج این هنر نیز دیده شده است. همان‌طور که گفته شد شروع هنر باتیک از شهر تبریز و به دست استاد حسین کلاقیچی گنجینه بوده است. در ابتدا این چاپ بر روی کرباس دست بافت محلی صورت می‌گرفت، در این شیوه ابتدا کرباس را خیس کرده و با چوبک شستشو داده تا آهار کرباس از بین برود. بعد از خشک شدن آن را روی میز پهن کرده و با قالب‌های کنده‌کاری چوبی قدیم سبک اصفهان دست به کار چوب می‌شدند. برای این کار مقداری سقز خام را در ظرفی می‌جوشانیدند تا از آن نوعی روغن به‌دست آید. روی سقز مایع آماده شده را با پارچه ماهوتی یا نمد می‌پوشانیده و ظرف را در جوار حرارت نگه می‌داشتند تا مایع سقز گرم و داغ باقی بماند سپس قالب مهر را به سقز گرم آغشته کرده و روی پارچه قرار می‌دادند و در پایان رنگرزی پارچه را شست‌وشو می‌دادند. بیشترین بازار فروش پارچه‌های باتیک یا کلاقه‌ای در ایران در بین عشایر کردستان، لرستان، عشایر فارس (قشقایی) و ترکمن صحرا می‌باشد.

مردمی که بر کرانه دریای خزر در سده ششم پیش از میلاد زندگی می‌کردند به ظاهر روش باتیک یا رنگ ناپذیر کردن منسوجات به روی پارچه‌های پشمی را به کار می‌بردند. بنا به گفته ریش سفیدان روستا اسکو، این هنر را مهاجران باکو که از هجوم روس‌های تزاری می‌گریختند به میان آنان آوردند که به باتیک اسکو شهرت یافته است.

زنان عشایری ایران همیشه روسری‌های خوشرنگ معروف به باتیک را دوست داشته‌اند این روسری‌ها در بازار شیراز در میان انبوهی از روسری‌های رنگارنگ مورد پسند قشقایی‌ها، روسری قشقایی نام دارد. در ترکمن صحرا نیز به همان اندازه محبوب است و روسری ترکمنی خوانده می‌شود. در مناطق دیگر نیز به نام محلی خود منسوب هستند. رنگرزان و باتیک کاران اسکو فراورده‌های خود را برای مشتریان خاص و معین تهیه می‌کنند و نقشه‌ی آن بر حسب ذوق و سلیقه مشتریان عشایری و یا خریداران شهری فرق می‌کند.

تصویر 6: چاپ باتیک بر روی روسری در شهرستان اسکو

علاقه‌مندان به هنر چاپ باتیک می‌توانند مقاله‌های مرتبط با این موضوع را تحت عنوان هنر چاپ باتیک و روش ایجاد چاپ کلاقه‌ای یا باتیک را از وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون دنبال کنند.

منابع: کتاب چاپ باتیک هنر چاپ پارچه

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی صنایع دستی پرنون

لطفا دیدگاه خود را در مورد این مطلب بیان کنید