میناکاری روی سفال

هنر میناکاری روی سفال چیست؟

میناکاری روی سفال هنری اصیل و چشم‌نواز است که با استفاده از رنگ‌های لعاب‌دار و حرارت کوره، طرح‌های زیبا و ماندگاری را بر سطح سفالینه‌ها خلق می‌کند.

این هنر باستانی، ریشه در فرهنگ و تمدن ایران‌زمین دارد و امروزه نیز به عنوان یکی از محبوب‌ترین صنایع دستی، زینت‌بخش خانه‌ها و گالری‌هاست. این راهنما شما را با تمام جنبه‌های این هنر زیبا آشنا خواهد کرد.

تفاوت اصلی میناکاری با سایر هنرهای تزئینی مانند نقاشی یا حکاکی در ماهیت شیشه‌ای و پخته شدن آن در حرارت است که دوام و جلوه‌ای خاص به آن می‌بخشد.

هنر میناکاری می‌تواند روی مواد مختلفی از جمله طلا، نقره، مس و سفال اجرا شود که هر کدام ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارند. اما میناکاری روی سفال به دلیل قابلیت شکل‌پذیری سفال و امکان خلق احجام متنوع، جایگاه ویژه‌ای یافته است.

لیست کامل ابزار و مواد مورد نیاز برای شروع میناکاری روی سفال

برای شروع هنر میناکاری روی سفال، نیاز به مجموعه‌ای از ابزار و مواد اولیه است. انتخاب صحیح و باکیفیت وسایل میناکاری روی سفال، نقش کلیدی در نتیجه نهایی کار دارد.

سفال خام

انتخاب سفال خام مناسب، گام اول در این هنر است. سفال باید بدون لعاب باشد تا رنگ‌ها و لعاب مینا به خوبی به آن بچسبند. سطح سفال باید نسبتاً صاف و عاری از هرگونه ترک یا شکستگی باشد و قدرت جذب آب مناسبی داشته باشد. پیش از شروع، لازم است سفال را با یک سمباده نرم، به آرامی سمباده‌کشی کنید تا سطحی کاملاً یکدست و صاف به دست آید. سپس با یک دستمال تمیز، گرد و غبار ناشی از سمباده‌کشی را کاملاً پاک کنید.

مواد رنگ و لعاب

رنگ‌های پودری میناکاری: این رنگ‌ها پودرهایی هستند که از اکسید فلزات مختلف تشکیل شده‌اند و پس از ترکیب با محلول بس و پخت در کوره، رنگ نهایی و درخشان خود را نشان می‌دهند. کیفیت و برند رنگ‌ میناکاری در پایداری و زیبایی نهایی کار بسیار مؤثر است.

محلول بس: این محلول شفاف و کدر، نقش حیاتی در میناکاری دارد. وظیفه اصلی آن معلق نگه داشتن ذرات پودر رنگ در محلول و روان کردن قلم مو روی سفال است تا رنگ‌ها به آرامی و بدون خشکی پخش شوند.

محلول بس معمولاً از صمغ عربی، گلیسیرین و آب تشکیل می‌شود. نسبت صحیح این مواد بسیار مهم است؛ زیاد بودن صمغ عربی می‌تواند باعث کدر شدن رنگ‌ها شود، در حالی که گلیسیرین بیشتر معمولاً مشکل خاصی ایجاد نمی‌کند و به روان شدن بیشتر رنگ کمک می‌کند.

لعاب پودری و ترانس: این مواد، پایه اصلی برای تهیه لعاب شفاف هستند که برای پوشش نهایی یا ترکیب با رنگ‌های پودری استفاده می‌شوند. ترانس، پودری شیشه‌ای است که در حرارت کوره ذوب شده و سطح براقی ایجاد می‌کند.

فِرِد  :(Fred)فرد، دانه‌های بسیار ریز شیشه‌ای است که پس از لعاب‌کاری و قبل از پخت نهایی، روی سطح کار پاشیده می‌شود. کاربرد اصلی آن، ایجاد براقیت، سختی و ضدآب کردن نهایی ظروف میناکاری اصفهان است. فرد با ذوب شدن در کوره، لایه‌ای شیشه‌ای و محافظ روی طرح ایجاد می‌کند.

ابزار طراحی و انتقال طرح

شابلون‌های میناکاری و استامپ: برای انتقال طرح‌های تکراری و متقارن، شابلون‌ها و استامپ ابزارهای بسیار مفیدی هستند.

مداد کپی (کاربن مخصوص) و خودکار/مداد معمولی: برای انتقال طرح‌های پیچیده‌تر یا شخصی، می‌توان از کاغذ کاربن مخصوص و مداد کپی استفاده کرد. آثار این مدادها پس از پخت در کوره از بین می‌روند.

قیچی و کاتر: برای برش طرح‌ها و شابلون‌ها.

سیاه قلم (دورگیر)

سیاه قلم، ماده‌ای غلیظ و تیره رنگ است که برای کشیدن خطوط مرزی طرح‌ها روی سفال به کار می‌رود. این خطوط، علاوه بر زیبایی، مانع از ترکیب شدن رنگ‌های مختلف با یکدیگر در مرحله لعاب‌کاری می‌شوند و به طرح نظم می‌بخشند.

ابزار رنگ‌آمیزی

قلم موهای ظریف: برای رنگ‌آمیزی دقیق و ظریف نقوش، قلم موهایی با موی نرم و باکیفیت (مانند موی سنجاب یا گربه) در سایزهای مختلف ضروری هستند.

پمپ‌های مخصوص نقاشی و لعاب‌ریزی: این پمپ‌ها (اغلب سرنگ‌هایی با سری‌های مختلف) به شما کمک می‌کنند تا لعاب و سیاه قلم را با دقت و کنترل بالا روی طرح بریزید.

سوزن: برای صاف کردن لعاب یا رفع حباب‌های احتمالی داخل نقوش.

کوره سفالگری

کوره سفالگری برای پخت نهایی کار و تثبیت رنگ‌ها و لعاب‌ها ضروری است. انواع مختلفی از کوره‌ها با اندازه‌ها و قابلیت‌های متفاوت وجود دارند. دماسنج کوره برای کنترل دقیق دما در طول فرآیند پخت حیاتی است. رعایت نکات ایمنی هنگام کار با کوره، به ویژه در مورد تهویه مناسب محیط، بسیار مهم است.

آموزش گام به گام میناکاری روی سفال: مراحل عملی از طراحی تا پخت

آموزش نحوه ساخت ظروف میناکاری روی سفال نیازمند صبر، دقت و تمرین است. در ادامه مراحل میناکاری روی سفال را گام به گام با هم مرور می‌کنیم.

مرحله اول: آماده‌سازی نهایی و سمباده‌کشی سفال

در ابتدا، سطح سفال خام را با سمباده‌ای نرم (مانند سمباده نمره 200 تا 400) به آرامی سمباده‌کشی کنید تا کاملاً صاف و یکدست شود. بسیار مهم است که سمباده‌کشی را در یک جهت انجام دهید تا خطوط نامنظمی روی سفال ایجاد نشود.

 پس از سمباده‌کشی، با یک دستمال نم‌دار و سپس خشک، تمامی گرد و غبار و چربی احتمالی را از سطح سفال پاک کنید تا رنگ‌ها به خوبی به آن بچسبند.

مرحله دوم: انتقال طرح دلخواه روی سفال

طرح را می‌توانید به روش‌های مختلفی روی سفال منتقل کنید:

• یافتن مرکز و تقسیم‌بندی: اگر در حال کار روی یک بشقاب میناکاری سفالی یا ظرف متقارن هستید، ابتدا مرکز آن را پیدا کرده و با مداد معمولی به قسمت‌های مساوی تقسیم کنید. این کار به شما کمک می‌کند تا طرح‌های هندسی و متقارن را دقیق‌تر اجرا کنید.
• استفاده از شابلون و استامپ: طرح‌های مورد نظر را از شابلون جدا کرده، با جوهر استامپ آغشته کنید و سپس روی قسمت‌های دلخواه سفال فشار دهید تا طرح منتقل شود.
• روش انتقال با کاغذ کاربن: کاغذ کاربن مخصوص را روی سفال قرار دهید. سپس طرح چاپی یا دست‌کشیده خود را روی کاربن بگذارید و با خودکار یا مداد روی خطوط طرح بکشید تا طرح به سفال منتقل شود. طرح‌های ساده برای شروع بسیار مناسب هستند.

مرحله سوم: سیاه قلم‌زنی و ایجاد مرزهای طرح

پمپ مخصوص را با سیاه قلم پر کنید. با دقت و بدون لرزش دست، خطوط طرح منتقل شده را با سیاه قلم بکشید. سیاه قلم میناکاری مانند یک سد عمل می‌کند و مانع از ترکیب رنگ‌ها با یکدیگر می‌شود.

یکنواختی ضخامت خطوط سیاه قلم در زیبایی نهایی کار بسیار مؤثر است. پس از اتمام، اجازه دهید سیاه قلم کاملاً خشک شود (معمولاً چند ساعت بسته به ضخامت). این مرحله برای جلوگیری از پخش شدن رنگ‌ها ضروری است.

مرحله چهارم: ساخت و آماده‌سازی لعاب رنگی

این مرحله شامل آماده‌سازی لعاب میناکاری سفال است:

• ترکیب پودر رنگ با محلول بس: پودر رنگ مورد نظر را با نسبت‌های مناسب از محلول بس ترکیب کنید تا غلظت ایده‌آل برای رنگ‌آمیزی به دست آید. غلظت باید نه خیلی رقیق باشد که پخش شود و نه خیلی غلیظ که کار با آن دشوار شود.
• آماده‌سازی لعاب سفید: لعاب سفید نیز با فرمولاسیون کمی متفاوت (معمولاً شامل پودر سفید و ترانسفر) آماده می‌شود.
• صاف کردن لعاب‌ها: برای اطمینان از یکدستی و حذف ذرات ریز، لعاب‌ها را از یک صافی ریز عبور دهید.
• پر کردن پمپ‌ها: هر رنگ را در پمپ مخصوص خود بریزید و برای جلوگیری از اشتباه، نام رنگ را روی پمپ بنویسید.
• نکات مهم در انتخاب رنگ: در انتخاب و هارمونی رنگ‌ها دقت کنید تا اثری چشم‌نواز خلق شود. می‌توانید از دایره رنگ و اصول ترکیب رنگ‌ها کمک بگیرید.

مرحله پنجم: لعاب‌کاری و رنگ‌آمیزی نقوش

قبل از استفاده، پمپ‌های حاوی لعاب رنگی را خوب تکان دهید. با دقت، نقوش داخل خطوط سیاه قلم را با لعاب پر کنید. اهمیت یکنواختی در این مرحله بسیار زیاد است؛ نباید لعاب را کم یا زیاد بریزید و از ایجاد حباب یا باقی ماندن فضای خالی جلوگیری کنید.

دقت کنید که لعاب از مرزهای سیاه قلم بیرون نزند. برای شروع می‌توانید از رنگ‌های روشن‌تر شروع کنید و سپس به سراغ رنگ‌های تیره‌تر بروید. پس از اتمام رنگ‌آمیزی، اجازه دهید کار کاملاً خشک شود.

مرحله ششم: پاشیدن فِرد و آماده‌سازی برای کوره

پس از خشک شدن کامل لعاب‌ها، پودر فرد (دانه‌های ریز شیشه‌ای) را به صورت یکنواخت روی تمام سطح کار بپاشید. این کار را با دقت انجام دهید تا تمام سطح پوشش داده شود. پاشیدن فرد نه تنها براقیت و جلوه‌ای خاص به کار می‌بخشد، بلکه سطح کار را سخت، مقاوم و ضدآب می‌کند.

مرحله هفتم: پخت در کوره (مهمترین مرحله)

پخت در کوره، حساس‌ترین و مهم‌ترین مرحله در صنایع دستی میناکاری روی سفال است. دما و زمان پخت باید بر اساس نوع رنگ‌ها، نوع سفال و نوع فرد استفاده شده تنظیم شود.

• انواع پخت:
• پخت نرم: با دمای کمتر و زمان کوتاه‌تر (برای رنگ‌های خاص).
• پخت متوسط: متداول‌ترین روش.
• پخت سخت: با دمای بالاتر و زمان طولانی‌تر (برای ایجاد دوام و سختی بیشتر).
• دما و زمان مورد نیاز: به طور معمول، برای میناکاری روی سفال، حرارتی در حدود 900 درجه سانتی‌گراد نیاز است. اما این دما می‌تواند بسته به خصوصیات مواد اولیه، کمی متغیر باشد. کوره باید به تدریج گرم و سپس به تدریج سرد شود تا از ترک خوردن یا شکستن سفال جلوگیری شود.
• نکات ایمنی: هنگام کار با کوره، تهویه مناسب محیط و استفاده از دستکش‌های حرارتی ضروری است.

آموزش میناکاری روی سفال بدون کوره

برای افرادی که به کوره سفالگری دسترسی ندارند یا می‌خواهند در مقیاس کوچک‌تر و با وسایل کمتر کار کنند، روش میناکاری بدون کوره گزینه‌ای عالی است.

 در این روش، به جای استفاده از رنگ‌ها و لعاب‌های پخته‌ای، از رنگ‌های سرد و رزین استفاده می‌شود.

در این تکنیک، پس از آماده‌سازی سفال و انتقال طرح، از رنگ‌های اکریلیک، گواش، یا رنگ‌های مخصوص سفال که نیاز به پخت ندارند، برای رنگ‌آمیزی نقوش استفاده می‌شود.

 سپس برای ایجاد براقیت، سختی و مقاومت در برابر آب، لایه‌ای از رزین اپوکسی، وارنیش یا لاک الکل مخصوص روی کار زده می‌شود. مراحل ساخت ظروف میناکاری روی سفال بدون استفاده از کوره عبارتند از:

• طراحی و انتقال طرح: مشابه روش سنتی، طرح دلخواه را روی سفال منتقل کنید. می‌توانید از سیاه قلم‌های سرد موجود در بازار نیز برای مرزبندی استفاده کنید.
• رنگ‌آمیزی با رنگ‌های سرد: با استفاده از قلم موهای ظریف و رنگ‌های سرد، نقوش را با دقت رنگ‌آمیزی کنید. اجازه دهید هر لایه رنگ کاملاً خشک شود.
• پوشش نهایی: پس از خشک شدن کامل رنگ‌ها، لایه‌ای یکنواخت از رزین، وارنیش یا اسپری کیلر روی سطح کار بزنید. این لایه علاوه بر ایجاد درخشش، از رنگ‌ها محافظت می‌کند.

تاریخچه میناکاری روی سفال در ایران و جهان

تاریخچه میناکاری روی سفال به قدمت پنج هزار ساله بشر بازمی‌گردد. اولین آثار کشف شده میناکاری، حلقه‌های طلایی با قدمت 1300 سال قبل از میلاد در قبرس است که نشان از ریشه‌های باستانی این هنر دارد.

 اما در ایران، برخی محققان قدمت میناکاری را تا 1500 سال قبل از میلاد تخمین می‌زنند. ایران، به خصوص اصفهان، به عنوان یکی از خاستگاه‌های اصلی میناکاری، نقش بسیار مهمی در توسعه و شکوفایی این هنر داشته است.

اوج شکوفایی هنر میناکاری در ایران را می‌توان در دوران سلجوقی، ایلخانی و صفوی مشاهده کرد. در دوره صفویه در اصفهان، این هنر با نقاشی‌های بزم دربار و شکار جلوه‌ای تازه یافت و آثار بی‌نظیری خلق شد.

شهرهایی مانند اصفهان و همدان (لالجین) به مراکز اصلی تولید صنایع دستی میناکاری روی سفال تبدیل شدند و تا به امروز نیز از قطب‌های این هنر محسوب می‌شوند. همچنین، میناکاری روی مس نیز در کنار سفال، از دیگر شاخه‌های درخشان این هنر در ایران است.

انواع میناکاری روی سفال در ایران سابقه‌ای دیرینه دارد و با تمدن‌های باستانی این سرزمین پیوند خورده است. از دوران سلجوقی تا صفوی، این هنر به اوج شکوفایی خود رسید و شهرهایی چون اصفهان را به مهد میناکاری تبدیل کرد.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.