نحوه تولید صنایع دستی قلمکاری اصفهان

همان‌طور که در مقاله مربوط به هنر چاپ سنتی بیان شد چاپ قلمکار یکی از روش‌های مستقیم چاپ بر روی پارچه با استفاده از قالب می‌باشد که بزرگ‌ترین و مهم‌‌ترین مرکز قلمکاری در ایران، شهر اصفهان می‌باشد که پارچه‌های قلمکار پنبه‌ای و کتانی مرغوبی را تولید و صادر می‌کند. از این‌رو فروشگاه اینترنی پرنون در این مقاله سعی دارد مطالب مفیدی را از مراحل تولید پارچه قلمکار، ابزار و وسایل مورد نیاز، را به شما عزیزان معرفی نماید.

1-مقدمه‌ای بر چاپ قلمکار

از آن‌جایی که در گذشته با قلم‌مو روی پارچه را نقاشی می‌کردند و لذا تولید این پارچه‌ها زمان زیادی را لازم داشت، به تدریج استفاده از قالب‌های چوبی حکاکی شده رواج گرفت و به چاپ قلمکار شهرت یافت. که این نوع چاپ بر روی پارچه‌های مرغوب ابریشمی، کتانی و پنبه‌ای اجرا می‌شود. از این پارچه‌های چاپ قلمکار برای تولید انواع ساک، توسینی، پرده، جانماز، کفش، پوشاک، کتیبه‌های ویژه سوگواری، چادر، خیمه‌های بزرگ و ... می‌باشد که در تصویر شماره (1) یک کتیبه سوگواری محرم به این سبک نمایش داده شده است.

تصویر1: کتیبه سوگواری محرم به سبک چاپ قلمکار

2- مراحل تولید قلمکار

برای تولید پارچه قلمکار باید مراحلی طی شود که این مراحل عبارتند از: تراش قالب، تهیه و آماده‌سازی پارچه، تهیه رنگ و مواد، نقش‌زنی و ثابت کردن رنگ‌ها که در ادامه به توضیح هر کدام از آن‌‌‌ها به‌طور جداگانه پرداخته شده است.

2-1: تراش قالب

در واقع اولین و مهم‌ترین و حساس‌ترین مرحله قلمکاری تراش قالب می‌باشد به‌طوری‍که برخی معتقدند تنها هنر قلمکارسازی در قالب سازی آن می‌باشد. برای این کار ابتدا نقش موردنظر را با مداد روی کاغذ پوستی یا روغنی رسم می‌کنند سپس کار تفکیک رنگ انجام می‌شود، آن‌گاه نقش مربوطه به هر رنگ را بر روی چوب گلابی یا زالزالک منتقل نموده و اطرف آن را به کمک ابزار مخصوص مانند چاقو یا مغار می‌تراشند تا نقوش حالتی برجسته به خود بگیرد و در پشت چوب دسته‌ای برای قالب درست می‌کنند و قالب‌ها را روغن می‌زنند تا بر دوام آن‌ها افزوده شود.

تصویر 2: قالب‌های قلمکار

2-2: تهیه و آماده‌سازی پارچه

پس از انتخاب پارچه در ابعاد مناسب، اطراف آن حاشیه‌دوزی و ریشه‌تابی می‌شود که قبل از چاپ قلمکار پارچه را در سه مرحله آماده می‌کنند که به آن گازُری می‌گویند. که در ادامه مراحل گازری کردن شرح داده شده‌ است.

2-2-1: مراحل گازُری کردن

1-آهارگیری: برای افزایش قدرت جذب رنگ پارچه و گرفتن مواد زائد موجود در آن، پارچه را چند روز در آب روان به شکل ثابت قرار می‌دهند سپس پارچه را بر شی محکمی می‌کوبند تا مواد زائد از آن جدا شود. پارچه در این حالت اصطلاحا آبخور شده است.

2-سفید کردن زمینه پارچه: پارچه‌های پنبه‌ای و کتانی را پس از شست‌و‌شو در زیر نور آفتاب پهن می‌کنند و مرتب روی آن‌ها آب می‌پاشند که با این عمل رنگ پارچه ها به تدریج سفیدتر می‌شود.

3-دندانه کردن: برای افزایش قدرت رنگ پذیری و ثبوت رنگ در پارچه‌ها، آن‌ها را در محلول زاج سفید قرار می‌دهند تا آن را جذب کند و رنگ پارچه به صورت رنگ زرد مایل به کرم شود سپس آب اضافی آن را می‌گیرند و پارچه را در برابر آفتاب خشک می‌کنند.

2-3: تهیه رنگ و مواد

کیفیت رنگ در حقیقت مرغوبیت قلمکار را تعیین می‌کند و هر قدر در ترکیب رنگ‌ها و انتخاب مواد اولیه رنگ دقت شود به همان اندازه پارچه قلمکار مرغوب و با ارزش می‌شود. رنگ‌های مورد استفاده در قلمکار عبارتند از: سیاه، قرمز، آبی و زرد که با ترکیب بعضی رنگ‌ها، رنگ‌های جدید همچون قهوه‌‌ای و سبز به‌دست می‌‌آید. به‌طور کلی رنگ‌هایی که در چاپ قلمکار استفاده می‌شوند ترکیبی از پودر رنگزارهای طبیعی و مواد دیگری چون روغن کرچک و کتیرا می‌باشند. این مواد را درون تغار ترکیب شده و سپس در قدح‌های مخصوص هر رنگ ریخته می‌شود، آن‌گاه دهانه‌های قدح را با پارچه‌های ضخیم یا نمد پوشانده و محکم می‌کنند، رنگ در نمد نفوذ کرده و پس از تماس سطح نقش‌دار قالب با آن امکان آغشته شدن یکنواخت سطح برجسته به رنگ و انتقال یکدست آن بر پارچه را فراهم می‌نماید. (در گذشته تمام رنگ‌ها قلمکار گیاهی و طبیعی بودند، به عنوان مثال رنگ مشکی را با زاج سیاه+روغن کرچک+ زنگ آهن+ کتیرا می‌ساختند که امروزه هم برای تولید رنگ مشکی از همین ترکیب استفاده می‌کنند. در ساخت رنگ قرمز از گل سرخ+روغن کنجد+زاج سفید استفاده می‌شد. برای رنگ زرد از ترکیب نخاله پوست انار+ زاج سفید+ کتیرا استفاده می‌کردند اما امروزه برای ساخت رنگ‌های آبی و زرد رنگ‌های چاپی پیگمنتی استفاده می‌شود.)

2-4: نقش‌زنی (چاپ)

به برگردندان نقش قالب‌ها به رنگ‌های مختلف بر روی پارچه آماده شده نقش‌زنی می‌گویند که این کار طی چندین مرحله انجام می‌شود.

• ابتدا پارچه آماده شده را روی میز کار به‌صورت یکنواخت پهن می‌کنند.
• قالب طرح را به رنگ مورد نظر (به عنوان نمونه سیاه) آغشته و آن را روی پارچه در محل مورد نظر قرار می‌دهند سپس با وارد کردن ضربه‌ای بر پشت قالب خطوط را روی پارچه منتقل می‌کنند و این کار را آن‌قدر تکرار می‌کنند تا طرح کامل شود.
• سپس قالب انتقال رنگ دیگر (به‌عنوان نمونه قرمز) را پس از آغشته کردن به رنگ در بخش‌های مورد نظر قرار داده و به آن ضربه وارد می‌کنند.

این مراحل آن‌قدر تکرار می‌شود تا رنگ‌ها تکمیل شود و هر قسمت از نقش قالب به رنگ دلخواه درآید.

2-5: ثابت کردن رنگ‌ها

بعد از پایان انتقال رنگ و نقش‌زنی بر روی پارچه و خشک شدن آن‌ها، پارچه را با آب روان ‌می‌شویند تا رنگ‌های اضافی آن خارج شود سپس آن‌ها در مقابل نور خورشید خشک می‌کنند. آن‌گاه پارچه‌های خشک شده را درون پاتیل با ترکیب آب، پودر پوست انار و جوهر روناس می‌جوشانند تا محلول به تمام بافت پارچه نفوذ کند که این مرحله ورکش کردن یا دندانه کردن پس از رنگرزی نام دارد. پس از تثبیت دو رنگ سیاه و قرمز، مراحل نقش‌زنی رنگ های دیگر (زرد و آبی) ادامه می‌یابد.

در تصاویر شماره (3) تا شماره (6) به ترتیب مراحل ثابت کردن رنگ پس از چاپ و نقش‌زنی در تولید پارچه قلمکار از قبیل شستن پارچه در آب روان، خارج کردن رنگ‌های اضافی، خشک کردن و جوشاندن پارچه‌ها درون پاتیل نمایش داده شده است.

تصویر 3: شستن پارچه‌های قلمکار در آب روان پس از چاپ

تصویر 4: خارج کردن رنگ اضافی از پارچه قلمکار پس از چاپ

تصویر 5: خشک کردن پارچه‌های قلمکار در مقابل نور خورشید پس از چاپ

تصویر 6: جوشاندن پارچه‌های قلمکار پس از چاپ در پاتیل جهت تثبیت رنگ

3- مواد اولیه و وسایل قلمکارسازی

در هنر قلمکاری برای ایجاد یک پارچه با چاپ قلمکار به ابزار و وسایل گوناگونی نیاز می‌باشد که مختص به این هنر می‌باشد که در ادامه به توضیح تمام آن‌ها پرداخته شده است.

• قالب: قالب‌های قلمکاری در سایزهای مختلف و از چوب گلابی یا زالزالک ساخته می‌شود که متناسب با طرح مورد نظر برای هر یک از قسمت‌های آن یک قالب با برجستگی‌های متفاوت ساخته می‌شود.

• میز: میز یا تخته‌ی نقش‎‌‌زنی وسیله‌ای است که پارچه را برای نقش اندازی بر روی آن پارچه می‌گسترانند که معمولا این میزها از چوب چنار و الوار سنگین تهیه می‌شود تا مشت کوبی استاد قلمکار آن را خراب نکند.

• روتخته: به پارچه‌هایی که روی میز کار کشیده می‌شومد روتخته می‌گویند.

• هاون: وسیله‌ای است که برای ساییدن و نرم کردن رنگزاهای گیاهی و معدنی به کار می‌رود.

• پاتیل: ظرف بزرگ به شکل نیم‌کره، از جنس ضدزنگ و مقاوم در برابر حرارت است.

• تغار: ظرفی است که برای ترکیب رنگ، نگهداری و رنگرزی زمینه‌ی پارچه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• قدح: کاسه‌ای بزرگ و سفالی است که رنگ آماده شده برای نقش‌زنی را درون آن می‌ریزند. (به این کاسه پنجیری نیز گفته می‌شود.)

• لاک: ظرف مسی یا چوبی است که برای آبگیری پارچه‌ها استفاده می‌شود.

• پیچک: چوب‌های کوچکی است که برای آبگیری پارچه به کار می‌رود.

• شال گوشه‌بندی: پارچه‌ای از جنس شال یا نمد است که روی سطح رنگ درون قدح می‌کشند به گونه‌ای که رنگ درون آن نفوذ کند.

• بندگیر: پارچه‌ای ضخیم یا گونی‌ای قیر اندودی است که غیر قابل نفوذ بوده و آن را برای جلوگیری از از چاپ قسمتی از نقش قالب، به هنگام نقش‌زنی زیر قالب قرار می‎دهند.

• لیف: الیاف پنبه‌ای که برای پاک کردن قالب به کار می‌رود.

• ضربه‌گیر دست: ضربه‌گیر دست یا دست پیچ پارچه‌ای ضخیم است که به‌‌صورت نوار دور کف دست و مچ دست پیچیده می‌شود تا دست را در مقابل آسیب‌های ناشی از ضربه زدن به قالب محافظت نماید.

• صاف کنی: صاف کنی یا کیس یا کیسه وسیله‌ای است که با آن پارچه‌های ناصاف را به منظور آماده کردن پارچه برای قالب‌زنی صاف می‌کنند (اتو می‌کنند) تا چین و چروک آن‌ها برطرف شود.

تهیه و گردآوری مطلب:  وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منابع: آشنایی با صنایع دستی ایران، باز شناسی هنرهای سنتی- اسلامی (2) هنر قلمکار گذشته، حال، موانع، تولید و صادرات

لطفا دیدگاه خودر را در مورد این مقاله بیان کنید