هنر موسیقی (بخش اول)

در واقع موسیقی بیانی است هنری و بنابراین عاطفی، اگر چه همه‌ی هنرها عاطفی هستند اما موسیقی را به‌عنوان عاطفی ترین نوع هنر شناخته‌اند. با توجه به اصالت و محبوبیت این هنر از دیرباز تا به امروز در جوامع مختلف از جمله ایران، فروشگاه اینترنتی پرنون قصد دارد این هنر گوش‌نواز را به شما در طی چند مقاله معرفی نماید، از این‌رو در این مقاله‌ها سعی شده است به طور مختصر و مفید موسیقی ایرانی، افراد سر شناس در موسیقی ایرانی، انواع سازهای ایرانی و... را بیان نماید.

تعریف موسیقی

موسيقی هنری است که با استفاده از گزينش اصوات ويژه و ترکيب کردن آن‌ها با يکديگر با استفاده از اصول و قوانين خود، بيان مقصود می‌کند. موسیقی دارای دو شاخه می‌باشد که عبارتند از موسیقی نظری و موسیقی عملی که در ادامه به آن‌ها پرداخته شده است.

• موسيقی نظری که اصول علمی و رياضی موسيقی را شامل می‌شود و در حقيقت از شاخه‌های فيزيک صوت محسوب می‌شود .
• موسيقی عملی که فنی يا هنری به حساب می‌آيد.

منابع توليد اصوات موسيقی، سازهای موسيقی و نيز حنجره انسانی است. در حنجره انسانصدای موسيقايی با کلام نيز توأم می‌شود.هنرموسيقی برحسب شرايط فرهنگی زادگاه خود، انواع و اقسام بسياردارد و هرقوم و ملتی، موسيقی ويژه خود را داراست. موسيقی در حقيقت بيان انديشه در قالب اصوات است.

ماهیت موسیقی ایرانی

هنر موسيقی در ایران زمين بيشتر ماهيتی آيينی داشته و برای دعا و نيايش و نزديک شدن به خداوند به کار می‌رفته است. موسيقی ايران از دير باز گونه‌ای تأمل، انديشه و عشق بود. و کسی که بويی از امور معنوی
نبرده و رمز و رازهای پنهان در ژرفای موسيقی ايران را نفهميده باشد نمی‌تواند از سطوح ظاهری موسيقی ايران عبور کرده و به باطن آن برسد.موسيقی ايرانی درنهايت کمال خود به وجهی ازعرفان می‌رسد. درموسيقی مراسم گاتاخوانی زردشتيان (گاتا از سروده‌های زردشت و بخش اصلی کتاب اوستاست‌) و موسيقی مراسم خانقاه و سماع درويشان تا موسيقی تعزيه و لحن‌های متنوعی که در اذان و مناجات استفاده می‌شود و بخش عظيمی از موسيقی‌های نواحی ايران همه مثال‌هايی برای ارتباط مستقيم روح دينی در موسيقی‌های اصيل اقوام مختلف ايرانی است.

روند تاریخی موسیقی ایرانی

به‌طورکلی تاریخ موسیقی ایران به دو دوره‌ی قبل از اسلام و بعد از اسلام مربوط می‌شود که در این مقاله در دو بخش به‌صورت جداگانه دسته‌بندی شده است که در ادامه شرح داده شده است.

1-موسیقی پیش از اسلام :

تاریخ موسیقی در این بازه زمانی مربوط به دوره‌های تاریخی ايلامی‌‌ها، مادها، پارس‌ها، پارت‌ها (اشکانيان) و ساسانيان می‌باشد

• دوره ایلامیان: اين دوره که تاحدود سده هشتم قبل ازميلاد را شامل می‌شود، وجودآثار بسيار همچون حجاری‌ها و مجسمه‌ها، دلالت بر رواج موسيقی در اين دوره دارد. از جمله اين اسناد می‌توان از مهر چغاميش نام برد که تصوير يک چنگ نواز، نوازنده طبل، يک نوازنده بوق و نيز يک خواننده در آن ديده می‌شود.

تصویر1: طرحی از مهر چغامیش

• دوره‌ی مادها: آن‌چه از اين دوره در دست است، به اندازه‌ای نيست که بتوان تاريخ موسيقی اين روزگار را به خوبی نشان داد. اما از شواهد ديگر تا حدی می‌توان به آن‌چه در اين دوره رواج داشته است، پی برد. يکی از مهم‌ترين وقايعی که تاريخ‌نگاران، با احتمال بسيار به اين دوره مربوط می‌دانند، ظهور زردشت پيامبر است و از آن‌جايی که مهم‌ترين دستورهای دينی زردشت »گات‌ها « است و تنها بخشی از اوستاست که بايد به آواز خواند. از اين‌رو بيانگر آن است که موسيقی از جايگاهی ويژه برخوردار بوده است. بدين‌سان می‌توان دريافت که موسيقی مبتنی بر گات‌های زردشت، يا به تعبير ديگر، موسيقی »گاهانی«، در دوره‌‌ مادها رواج داشته و تا به امروز به حيات خود ادامه داده است، و می‌توان گفت که سرچشمه اصلی موسيقی ايران، موسيقی مذهبی و نيايشی بوده است.

• دوره هخامنشیان: در این دوره موسيقی مذهبی مردم تداوم يافت و از سويی ديگر موسيقی رزم و موسيقی بزم همچنان رواج داشته است. از آثار اين دوره، می‌توان به کُرنای فلزی و طويل اشاره کرد که اکنون در موزه تخت جمشيد فارس نگهداری می‌شود.

• دوره اشکانیان: در اين دوره موسيقی و شعر به هم نزديک شده چنان که کسی نمی‌توانست بدون اين‌که با موسيقی آشنا باشد و يا در نواختن يکی از سازها مهارت داشته باشد شاعر باشد. همچنين اسناد و آثار موجود، رواج موسيقی را در دوره اشکانيان تاييد می‌کند، يکی از آثار به دست آمده اين دوره در حفاری‌های باستان‌شناسی، ساتگين يا جام فلزی است، اين اثر ظاهرا به سده دوم ميلادی تعلق دارد و در آن دو ساز « دونای » و «چنگ » ديده می‌شود.

• دوره ساسانیان:در این دوره زمانی موسیقی به حد کمال و رشد خود رسيد. بيشتر پژوهشگران تاريخ موسيقی ايران درباره موسيقی اين دوره، تنها به ذکر موسيقی دربار ساسانی و از آن ميان هم تنها به ذکر باربد و نکيسا بسنده کرده‌اند. در زمان خسروپرويز هريک از هنرمندان موسيقی در ساختن آهنگ و پيشرفت موسيقی ايران زمين نقش مهمی را انجام داده‌اند، از جمله آنان باربد است که اختراع دستگاه‌های موسيقی ايرانی را به وی نسبت داده‌اند.

2- موسیقی بعد از اسلام:

پس از ظهور اسلام براساس انديشه و تفکر نو تمام پديده‌های فرهنگی و اجتماعی دستخوشتغيير و تحول گرديد. ازاين‌رو موسيقی هم که در اشکال متفاوتی وجودداشت دچارتغييرشد. آوازهای ملی، رجزخوانی و … مورد تأييد قرار گرفت در صورتی که موسيقی بزمی، اشرافی مردود شناخته شد. سپس پيامد اين انديشه دينی نوين، هنر موسيقی در بخش علم رياضی مورد بررسی و تحقيق قرار گرفت و بخش نظری و عملی آن گسترش يافت و سازها نيز تکامل يافتند. تأليف کتاب درباره موسيقی و ضبط قواعد علمی آن و جمع‌آوری آوازها و طبقه‌بندی نغمه‌ها و شرح احوال نوازندگان و موسيقی‌دانان از اواسط قرن دوم هجری آغاز شد. نخستين کتاب در زمینه موسیقی به وسيله استادی ايرانی به نام يونس بن کردبن شهريار به رشته تحریر درآمد. موسيقی ايران در قرن‌های چهارم تا هشتم هجری به اوج کمال علمی و عملی رسيد. کتاب »موسیقی کبیر« از فارابی و کتاب »قابوس‌نامه « از کيکاوس بن وشمگيربن زیاد دو کتاب ارزشمند در زمینه موسیقی هستند که امروزه پایه علم نظری موسیقی ایرانی محسوب می‌شوند.

معرفی موسيقی مقامی(محلی) و موسيقی دستگاهی (رديفی)

درطی قرن‌های مختلف موسيقی ايران دچار تغييرات زيادی شده، اما چهارچوب اصلیخود را حفظ کرده است و تنها تغيير عمده‌ای که در موسيقی به وجود آمد تغيير نظام دسته‌بندیآن از مقامی به دستگاهی بود. در واقع موسيقی دستگاهی تدوين جديدی از موسيقی مقامی است و در اين تدوين،همه محورهای فرهنگی از قبيل صوت، فواصل، وزن، گردش نغمات و تزيين به خوبی محفوظمانده‌اند.

موسيقی ايران از تعداد بسياری مقام کوچک و بزرگ تشکيل شده است. حفظ و آموزش اين مقام‌ها هميشه سينه به سينه و شفاهی از طريق تعليم حضوری استاد به شاگرد بود و اين به دليل وجود ظرافت‌های موجود در آن است که تنها از اين طريق حفظ می‌شد. در اواخر دوره زنديه و اوايل دوره قاجار دانشمندان موسيقی‌شناس تصميم گرفتند که اين مقام‌ها را در نظام زنجيره‌های منطقی و منظمی قرار دهند تا حفظ و انتقال آن‌ها برای نسل‌های بعد امکان داشته باشد. در اين دوران موسيقی بنا به پرده‌های سازنده‌اش به تعدادی دستگاه و آواز تقسيم شد که هر دستگاه و آواز مربوط به آن دربردارنده تعدادی گوشه است که گوشه‌ها جايگزين مقام‌های قبلی هستند. موسيقی دستگاهی به عنوان موسيقی رسمی مردم ايران در مراکز شهری اصفهان، اراک، شيراز، تهران و تبريز پذيرفته شد و موسيقی بومی مناطق مختلف ايران با همان سيستم مقامی حفظ شدند. و همين امر باعث به وجود آمدن مدارس مختلف موسيقی شد.

معرفی برخی از موسیقی‌دانان برگزیده ایران

در اين بخش به طور مختصر به معرفی چند تن از نامدارترين موسيقی‌دانان ايرانی پرداخته شده است.

نايب اسداالله اصفهانی: استاد مسلم نی‌نوازی وپايه گذار مکتب رديف نی‌نوازی اصفهان در نواختن اين ساز بوده است. او به مهارت بسيار در نواختن و اخلاق نيکوی انسانی معروف بود.

تصویر2: استاد نایب اسدالله اصفهانی

درويش خان: درويش خان نوازنده بلند مرتبه تار و سه تار وبنيان گذار جريان آهنگ‌سازی در موسيقی ايران است. ابتکار فرم پيش درآمد، تلخيصرديف قدما، ايجاد شيوه‌ای لطيف در تار نوازی و سه‌تار نوازی، ساختن آهنگ‌هايی در فرم‌های مختلف موسيقی ايرانی، تأسيس کلاس تعليم موسيقی (و جداگانه برای خا‌م‌ها) و اضافه کردن سيم ششم را به تار، از درويش خان می‌دانند.

تصویر3: درویش خان

آقا علی اکبر فراهانی: وی بزرگ‌ ترين و معروف‌ترين نوازنده تار و سه‌تار دوره قاجاريه و استاد تار بود. او با خانواده‌اش درزمان ميرزاتقی خان اميرکبير از فراهان اراک به تهران آمد. رديف موسيقی امروز ايران مربوط به اين استاد بزرگ است.

تصویر4: آقا علی اکبر فراهانی

ابوالحسن صبا: او یکی از برجسته‌ترين چهره موسيقی ايران در هفتاد سال گذشته و يکی از ستون‌های ثابت و استوار بنای موسيقی ايران شناخته می‌شود. وی در تمام رشته‌های موسيقی ايرانی و حتی ساير هنرها هم‌چون ساختن ساز، نقاشی، ادبيات و… مهارت داشت و دايرةالمعارفی جامع از علم و عمل موسيقی ايرانی بود.

تصویر5: استاد ابوالحسن صبا

حبيب ُسماعی: استاد و تکنواز سنتور دراوايل قرن حاضر و نگه دارنده حيات سنتور در موسيقی ايرانی بود. وی مهارت و خلاقيت فراوانی در بداهه نوازی داشت همچنین او را بزرگ‌ترين سنتور نواز معاصر می‌شناسند

تصویر6: استاد حبيب ُسماعی

علی اکبر شيدا: ميرزا علی اکبر شيدا را بايد پايه‌گذار اصلی تصنيف و ترانه به معنی و مفهوم امروزی بدانيم وی در ترانه‌ هايش بسيار به زبان مردمی نزديک می‌شد و موسيقی را بيشتر از هر کس ديگر در دسترس مردم قرارداد.

تصویر7: استاد علی اکبر شیدا

عارف قزوينی: او از شاگردان شيدا بود و در زمان مشروطيت با غزل‌های خود به موفقيت مشروطه کمک کرد. تصنيف‌های عارف به دليل سادگی و نداشتن اوج به راحتی برای مردم قابل اجرا بود.

تصویر8: استاد عارف قزوینی

علاقه‌مندان به هنر موسیقی ایرانی می‌توانند ادامه این مقاله را با عناوین آشنایی با انواع سازهای موسیقی ایرانی، انواع موسیقی در ایران امروز و ... را از وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون دنبال نمایند.

تهیه و گردآوری: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منابع: کتاب آشنایی با میراث فرهنگی و هنری ایران

لطفا دیدگاه خود را در مورد این مقاله بیان کنید