ابزار و وسایل هنر میناکاری

میناکاری هنری کهن است که از دیرباز تا به امروز طرفداران بسیاری دارد. با توجه به اهمیت این هنر ایرانی فروشگاه پرنون توضیحاتی به‌ طور کامل با عناوین هنر میناکاری، تاریخچه میناکاری، معرفی اساتید و هنرمندان میناکاری تهیه کرده است و در این نوشته به معرفی ابزار و وسایل مورد استفاده در هنر میناکاری پرداخته است.

قلم‌ مو

قلم‌مو را از موی سمور و موی پشت گربه درست می‌کنند. روش تهیه و بستن قلم‌مو یکسان است ولی سلیقه‌ها متفاوت است. پس از چیدن مو از پشت گردن گربه، موها را با شانه‌ی کوچک ویژه‌ای، از ابتدا تا انتهای دسته موی تهیه‌شده، شانه می‌زنند تا تمامی کرک‌های مزاحم از ته آن خارج شود و موهای شکسته نیز از موهای سالم جدا شود. البته این کار را با سوزن نیز می‌توان انجام داد. بدین‌صورت که موی دسته‌بندی شده را توسط انگشت بر روی قطعه‌ای شیشه‌ای قرار داده، با سوزن کرک‌ها و موهای شکسته و اضافه را خارج می‌کنند.

برای آن‌که موها در قالب نظم یابد و در یک خط قرار گیرد ته قالب را به جای همواری می‌زنند. آنگاه موها را از قالب در می‌آورند (یا در زیر انگشتان) و خیس می‌کنند و ته آن‌ها را با نخ می‌بندند و نوک‌شان را از انتهای شاه‌پر کبوتر که قبلا تمیز و آماده‌شده و نوک آن را بریده‌اند، رد می‌کنند تا موها به نوک شاه‌پر برسد. پس از بیرون آوردن مقدار موردنظر از نوک شاه‌پر انتهای پر را چسب می‌ریزند و یا دسته‌ای را که ساخته‌اند و داخل شاه‌پر کرده‌اند با نخ محکم می‌بندند.

در قدیم نقاشان بهترین قلم‌موها را می‌ساختند، این قلم‌موها کمی بلندتر و نوک‌تیزتر از قلم‌موهای امروزی بودند; زیرا در نقاشی‌های ظریف که پرداز زنی می‌شد، از این نوع قلم استفاده می‌کردند. امروزه جنس قلم‌موهای ساخت اروپا از موی سمور و سنجاب و موهای مصنوعی است. البته در ساختن قلم‌مو در درجه اول باید بدانیم که چه خواسته‌ای از قلم‌مو داریم اگر برای بوم و رنگ‌آمیزی است باید پرمو باشد و اگر برای پرداز زدن است باید کم مو تر و نوک‌تیز تر باشد و در پایان کار سعی کنیم که حتما قلم‌موها را کاملا در آب تمیز کنیم.

نوع و رنگ موی گربه در کاربرد قلم بسیار موثر است. اگر بخواهند پرداز بزنند از موهایی که بیشتر خاصیت فنری دارند استفاده می‌کنند. موی گربه‌های دست‌آموز به علت این‌که بر اثر ‌دست کشیدن مکرر بر پشت آنان و تولید الکتریسیته ساکن موهای آنان شکسته یا حالت چسبندگی پیدا می‌کند، جهت چسبندگی قلم‌مو مناسب نیستند. (پرداز یک نوع طرح در هنر میناکاری است که برای آشنایی با طرح آن می‌توانید محصول بشقاب‌ مینا پرداز را در فروشگاه پرنون مشاهده کنید.)

گاهی در قلم‌گیری احتیاج است که از موی گربه‌هایی که موهای دو رنگ قهوه‌ای و سفید یا زرد دارند و اصطلاحا بید انجیری یا مختلط هستند استفاده شود و اگر به کارهای بسیار نرم و ظریف نیاز باشد از موی گربه سفید استفاده می‌شود.

تصویر 1: قلم‌ مو

مداد کپی

برای طراحی بر روی اجسام میناکاری شده بهتر است از مدادهای کپی استفاده شود زیرا رنگ این مدادها در کوره محو می‌شود و درصورتی‌که بعد از کوره کاری هنوز اثر مداد بر روی اجسام باقی‌مانده باشد به‌راحتی پاک می‌شود. ولی مدادهای معمولی مشکل‌تر پاک می‌شود و در کوره نیز از بین نمی‌رود.

آماده‌سازی پودر مینا

مینا به‌صورت تکه‌های درشت یا پودر ساییده شده وجود دارد. پودر مینا معمولا الک شده مش 80 است ولی بهترین نوع آن الک شده مش 250 است که ازنظر ظرافت و لطافت بهترین کیفیت را دارد (تعریف مش: شماره الک یا تعداد سوراخ‌های الک در یک سانتی‌متر مربع است). مینای تکه‌ای دارای ذرات نامساوی است که با الک کردن از اندازه یک نخود تا خرده‌های خیلی کوچک به دست می‌آید و می‌توان آن را در هاون به اندازه دلخواه سایید.

پودر نرم مینا را در کاسه‌های کم‌عمق هاون یا شیشه بطری شکل ریخته، کمی آب مقطر به اندازه‌ای که پودر در آن شناور باشد اضافه کرده، به‌آرامی می‌چرخانند تا هر نوع گردوغبار و ناخالصی آن به سطح آب بیاید. سپس آب را خالی و این عمل شش تا هشت بار تکرار می‌کنیم تا آب کاملا صاف شود. اگر نخواهیم مینای شسته را بلافاصله استفاده کنیم باید آن را در ظرف مسطحی قرار دهیم و در دمای حدود 991 درجه سانتی‌گراد خشک و در محفظه‌های شیشه‌ای نگهداری کنیم تا در اثر مجاورت هوا و رطوبت کیفیت خود را از دست ندهد.

تصویر 2: پودر میناکاری

آماده‌سازی چسب‌های مینا

چسب در میناکاری به‌عنوان عامل اتصال پودر مینا بر روی فلز و همچنین چسباندن نوارهای فلزی بر روی صفحه فلاکس خورده در شیوه‌های میناکاری مخصوص حجره‌ای استفاده می‌شود؛ زیرا این دو ماده باعث می‌شوند، نوارهای فلزی به همان حالت روی سطح کار نگه داشته شده و تا زمان رفتن به کوره جا‌به‌جا نشوند.

کتیرا یکی از بهترین چسب‌های سنتی است که در این کار استفاده می‌شود. برای تهیه این چسب ابتدا 30 گرم کتیرا را با یک لیتر آب ولرم مخلوط نموده و 24 ساعت نگه می‌داریم تا چسبندگی لازم را پیدا کند و بعد استفاده می‌کنیم. لعاب بِه دانه نیز یکی دیگر از چسب‌های سنتی است که از دیرباز در اصفهان استفاده می‌کردند.

امروزه علاوه بر به‌کارگیری چسب‌های سنتی از چسب صنعتی Klyer Fire نیز استفاده می‌شود که هیچ‌گونه اثر نامطلوبی هنگام حرارت نداشته باشد و همانند چسب‌های گیاهی در حرارت‌های پایین سوخته و از بین می‌رود.

ابزارآلات میناکاری

ابزار مختلفی برای میناکاری و حرارت‌دهی قطعات در این صنعت استفاده می‌شود و از آنجا که لازم است هنگام حرارت دادن شی موردنظر، میناکار حدود یک متر با کوره فاصله داشته باشد، ابزارهایی نظیر انبر و کفگیر از جنس آهن نسوز با دسته بلند بسیار مورداستفاده قرار می‌گیرد. سایر ابزارآلات عبارت‌اند از:

1- اره مویی

2- انواع سه‌پایه

3- انبر جهت خارج کردن کار

4- برس فایبرگلاس

5- پایه توری برای قرار دادن کار در کوره

6- پلاک‌های فلزی

7- دستکش نسوز

8- دو نوع کفگیر برای گذاردن کار در کوره

9- سنگ چخماق برای ساییدن سیم

10- قلم‌مو و مغارهای مختلف برای رنگ‌گذاری و فرم‌دهی

11- قیچی برای بریدن فلز

12- هاون چینی

کوره میناکاری

کوره مینا به دو نوع سنتی (سوخت فسیلی) و برقی وجود دارد. کوره سنتی که بیشتر در ایران استفاده می‌شود از پنج قسمت اصلی تشکیل شده است:

1- ساختمان آجری

2- محفظه نسوز فلزی

3- موتور باد

4- مشعل نفتی

5- مخزن نفتی

ساختمان آجری کوره مینا به‌صورت مربع‌مستطیل و در دو مرحله برپا می‌شود. مرحله اول به ارتفاع 50 سانتیمتر ساخته می‌شود به‌طوری‌که دریچه قرار گرفتن مشعل نفتی باز بماند. بعد پله‌هایی در دو طرف کوره ساخته می‌شود تا محفظه نسوز فلزی به شکل مکعب‌مستطیل در دردار روی آن قرار گیرد.

در مرحله دوم پس از قرار دادن محفظه فلزی بر روی پلکان ساخته شده به همان ترتیب که ذکر شد، اطراف محفظه را می‌سازند تا به بالای کوره برسد. سپس قسمت سر کوره را مانند طاق‌های ضربی طاق می‌زنند و سوراخی جهت دودکش روی آن در نظر می‌گیرند تا وقتی مشعل روشن شد، دود آن از اطراف خارج شود و به داخل کوره نفوذ نکند.

شایان‌ذکر است ظروف مینا به‌هیچ‌وجه نباید در تماس مستقیم با آتش باشند. سوخت این کوره‌ها اغلب از نفت بوده و نهایت حرارت ایجاد شده بین 850 تا 900 درجه سانتی‌گراد است و زمان حرارت‌دهی آن را میناکار به‌صورت تجربی محاسبه می‌کند.

نوع دیگر کوره برقی است که امروزه در اندازه‌های مختلف و به شکل‌های گوناگون وجود دارد. حرارت این کوره به وسیله گرماسنج و زمان حرارت، توسط تایمر (زمان‌سنج) اندازه‌گیری می‌شود. حرارت این کوره‌ها قابل کنترل و نسبت به کوره‌های سنتی بالاتر بوده و قابل‌حمل بودن از محاسن آن می‌باشد.

در حال حاضر حرارت لازم که بتواند پودر مینا را بر روی فلز تا سرخی کامل برساند علاوه بر کوره‌های ذکرشده از مشعل‌های دستی که به کپسو‌ل‌های گاز فشارقوی مجهزند نیز به‌دست می‌آید.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منابع: کتاب هنر مینا، کتاب میناکاری روی فلز

خوشحال می‌شویم نظرتان را درباره این مطلب بیان کنید و با دوستان خود به اشتراک بگذارید