فیروزه کوبی چیست و چگونه انجام می‌شود

هنر فیروزه‌ کوبی جزء یکی از صنایع‌دستی نوظهور در ایران است که بسیار زیبا و چشم‌نواز است. از آن‌جا که فروشگاه اینترنتی صنایع‌دستی پرنون مفتخر است صنایع دستی فیروزه‌کوبی را با سنگ فیروزه نیشابور به همراه ده سال ضمانت به شما عزیزان عرضه نماید در این نوشته سعی شده است که این هنر اصیل ایرانی را که مختص به شهر اصفهان هست و در این شهر رواج پیدا کرده است را به شما هنر دوستان معرفی نماید.

هنر فیروزه کوبی روی مس 

سنگ فیروزه یکی از زیبا‌ترین سنگ‌های موجود در جهان است که همواره مورد توجه انسان‌ها قرار گرفته است. رنگ جذاب و آبی این سنگ به دلیل وجود عنصر مس در آن است. جالب است بدانید که این سنگ در کشورهایی هم‌چون مصر، مکزیک، آمریکا و ایران یافت می‌شود اما بهترین و مرغوب‌ترین نوع این سنگ مربوط به کشور ایران است که از کهن‌ترین و بزرگ‌ترین معدن فیروزه جهان که در نیشابور است استخراج می‌شود.
این سنگ زیبا در برخی از نماهای سنگی مساجد قدیمی قابل مشاهده است همچنین در طلا و جواهر سازی، ساخت زیورآلات به عنوان نگین انگشتر، دستبند و ... مورد استفاده قرار می‌گیرد و ناگفته نماند که هنرپروران اصفهانی از این سنگ و زیبایی‌های آن بی‌بهره نمانده‌اند و آثار زیبایی را بر روی مس با این سنگ خلق نموده اند که به فیروزه‌کوبی شهرت دارد.

هنر فیروزه کوبی که به آن فیروزه کاری یا فیروزه کاری روی مس هم می‌گویند به این صورت است که هنرمندان فیروزه کوب می‌آیند با قطعات کوچک سنگ فیروزه را  بر روی ظروف، جواهرات، وسایل تزئینی از جنس مس می‌چسبانند و در بین سنگ‌های فیروزه از نوع خاصی از لاک تیره رنگ استفاده می‌شود که هرچه فاصله بین قطعات فیروزه کمتر باشد، کیفیت بالاتری دارد.

تاریخچه فیروزه‌ کوبی

فیروزه‌کوبی یکی از معدود رشته‌های صنایع‌دستی است که سابقه‌ی تاریخی چندانی نداشته و در حال حاضر نیز تولید آن محدود و ناچیز است و همین امر باعث شده تا فیروزه‌کوبی آن‌گونه که باید شناخته شده نباشد هرچند گیرایی و زیبایی بسیاری را به عنوان یک محصول صنایع‌دستی دارد.

هنر فیروزه‌کوبی به‌دلیل وجود معدن فیروزه‌ی نیشابور ابتدا در نیشابور و سپس در مشهد به صورت نصب فیروزه بر روی زیورآلات توسط فردی به‌نام یوسف حکیمیان معروف به ممدرضا در حدود هشتاد سال پیش به‌وجود آمد سپس بیست سال بعد این هنر توسط فردی به نام حاج داداش به اصفهان وارد شد. در حقیقت ابداع کننده هنر فیروزه‌کوبی بر روی اشیا و ظرف‌‌های مسی توسط فردی به نام روبن یروشالمی که در محله کلیمی‌های اصفهان زندگی‌ می‌کرد، می‌باشد.

در سال 1342 روبن یروشالمی که وضعیت مالی مساعدی برخوردار نبوده است پس از پایان تحصیلات دوران ابتدایی به اجبار تحصیل را رها می‌کند و کار نزد عمویش که کار زرگری فیروزه‌کوبی را انجام می‌داد مشغول شد و از این طریق با این هنر آشنا و به آن علاقه‌مند شد اما در آن زمان (در سال‌های 1342-1343) فیروزه‌کوبی بیشتر بر روی زیورآلات و گه گاه به صورت نصب فیروزه بر روی گالش‌های نقره و مانند آن انجام می‌شد.

روبن یروشالمی کار را به خوبی فرا گرفت و بعد از تبحر یافتن در این صنعت دست به ابداع و نوآوری در ساخت انواع فیروزه‌کوب‌ها در ظروف و اشیا مسی با اندازه‌های متفاوت زد و آن‌چه امروزه این‌قدر زیبا و هماهنگ و جذاب به‌نظر می‌رسد حاصل تلاش کوشش و نوآوری‌های وی در طول چهل سال تجربه در این زمینه است. در حال حاضر صنایع‌دستی فیروزه‌کوبی فقط در اصفهان رایج است و صنعتگران شاغل در این رشته محدود و انگشت‌شمارهستند.

انواع سنگ فیروزه در فیروزه‌کوبی

در تقسیم‌بندی فیروزه از لحاظ کیفیت و رنگ، این سنگ به دو نوع فیروزه‌ی گچی – سفید و فیروزه‌ی سنگی- آبی، سبز تقسیم می‌شود که فیروزه‌های آبی، سبز خود به دو دسته متوسط و مرغوب تقسیم می‌شوند.

نوعی که بیشتر در صنایع دستی فیروزه‌کوبی اصفهان مورد استفاده قرار می‌گیرد فیروزه‌های سنگی- آبی و سبز است، در واقع فیروزه‌ای که در کار فیروزه‌کوبی روی مس  استفاده می‌شود باید قابلیت تحمل گرما و فشار زیاد را داشته باشد چرا که طی عملیاتی که شامل مراحل فشار و گرمای زیاد است فیروزه به‌وسیله‌ی لاک بر رو شی مسی چسبانده می‌شود.

تصویر 1: انواع سنگ فیروزه استخراج شده از معدن فیروزه نیشابور

مراحل انجام فیروزه‌کوبی

یک محصول فیروزه‌کوبی اعم از زیورآلات یا ظروف فیروزه‌کوبی عبارت از شیء مسی، برنجی، نقره یا برنز است که ذرات و قطعات ریز سنگ فیروزه بر روی قسمت‌هایی از سطح آن به فرم موزائیک در کنار هم قرار گرفته‌اند و به این ترتیب جلوه‌ای خاص به آن بخشیده می‌شود. ساخت و پرداخت محصولات فیروزه‌کوبی شامل چند مرحله است که در ادامه به‌ترتیب مراحل انجام کار توضیح داده شده‌اند.  

ساخت و پرداخت شی مسی (زرگری)

در این مرحله پس از طراحی شیء مورد نظر توسط فیروزه‌کوب، سفارش ساخت به مسگر داده می‌شود، بعد از ساختن شی مورد نظر شی برای انجام مراحل زرگری و خم‌کاری به دست خم‌کار سپرده می‌شود که در این مرحله توسط دستگاه‌های خم‌کاری بر روی شی مسی برآمدگی یا فرورفتگی‌هایی که به خم معروف است ایجاد می‌شود تا پایه یا زمینه‌ای برای نصب فیروزه بر روی شی فراهم شود.

زرگری عبارت از ساخت و آماده‌سازی جسم موردنظر با یکی از فلزات است که این کار به وسیله‌ی صنعتگر زرگر یا سازنده‌ی فلزات به وسیله‌ی دست، پرس یا با کمک هر دو انجام می‌شود. پس از ساخته شدن فرم کل شیء اعم از ظرف یا زیورآلات، قسمتی را که باید فیروزه‌کوبی گردد را مشخص نموده و اطراف آن را یک رشته‌ی باریک فلزی قرار داده و لحیم‌کاری می‌کنند به طوری که اطراف فرم مورد نظر به اصطلاح دیواره‌ای به ارتفاع دو تا سه میلی‌متر از سطح ظرف پیدا کند، این کار معمولا به وسیله‌ی زرگر و گاهی به وسیله‌ی خود صنعت‌گر فیروزه‌کوب انجام می‌شود.

در صورتی که قسمت آماده شده برای فیروزه‌کوبی سطح زیادی را اشغال کند و زمینه‌ی آن خالی به نظر برسد با رشته‌هایی از همان فلز، نقوشی جزئی‌تر و کوچک‌تر به شکل تزئینی داخل آن قرار داده و مجدد لحیم‌کاری می‌کنند. این عمل علاوه‌بر زیباترشدن فرم کار به سطح فیروزه‌کوبی شده استحکام بیشتری هم می‎‌بخشد.

چسباندن فیروزه بر روی شی مورد نظر

هنرمند فیروزه‌کوب قطعات ریز فیروزه را که با زحمت زیادی شست و شو داده و به‌وسیله‌ی غربال از یکدیگر جدا شده‌اند را با هنرمندی و ظرافتی کم‌نظیر به وسیله‌ی لاک (نوعی چسب) و حرارت زیاد بر روی شی موردنظر می‌چسباند و آن‌ها را با فشار بر روی لاک محکم می‌کنند که در ادامه به طور کامل به آن پرداخته شده است. 

در مرحله بعد ظرف مورد نظر را گرم کرده و ضمن حرارت دادن روی قسمت‌هاییی که باید فیروزه‌‌کوبی شود، لاک پودر شده می‌پاشند به صورتی که پودر لاک تقریبا ذوب شده و سطح قسمت مربوطه را بپوشاند. در حالی که هنوز لاک بر سطح ظرف نرم و مذاب بودهو حالت چسبندگی دارد، مقداری از خرده سنگ‌های فیروزه که بر حسب اندازه‌ی لازم از قبل آماده شده، روی کار قرار می‌دهند.

سنگ‌ها باید طوری روی هم قرار گیرند که حتی‌الامکان فاصله‌ای بین آن‌ها باقی نماند. به منظور پر کردن فواصل احتمالی بین سنگ‌های فیروزه، حرارت را کمی افزایش می‌دهند و مقدار دیگری پودر لاک بر روی سنگ‌ها می‌پاشند تا زمانی که لایه‌ی لاکی به صورت مذاب درآمده و سپس با افزودن سنگ‌های ریزتر سعی می‌کنند تا سنگ‌ها کاملا در کار جا گرفته و به اصطلاح بر آن بنشینند.  

این عمل را معمولا با کمک دست انجام می‌دهند به این ترتیب که با دست بر سطح فیروزه فشار می‌آورند تا به خوبی به سطح کار بچسبند پس از سرد شدن ظرف، قسمت‌های لاک به صورت سفت و سخت در می‌آیند.

بعد از این مرحله قسمت‌های پوشیده شده از لاک و سنگ فیروزه را به وسیله‌ی سنگ سمباده آب می‌سایند تا قسمت‌های اضافی لاک و برجستگی‌های جزئی از سنگ‌ها، سائیده و صیقلی گردد. در این حالت است که سنگ‌های فیروزه به رنگ فیروزه‌ای و لاک به رنگ تقریبا سیاه در بین فواصل سنگ‌ها نمایان می‌شود.

پس از اتمام این مرحله چنانچه در قسمت‌های از سطح کار باز هم نامنظمی وجود داشت به طور مجدد ظرف را حرارت می‌دهند و به وسیله‌ی سنگ‌های ریز و پودر لاک، قسمت‌های ریخته را مرمت می‌کنند و پس از آن سطح کار را سمباده زده و صیقل می‌دهند.

تراش و پرداخت کار نهایی

در این مرحله برای پاک کردن لاک قهوه‌ای، رنگ اضافی که در اثر حرارت روی فیروزه را پوشانده است سطح شی را صیقل می‌دهند که صیقل دادن سنگ‌های نامنظم فیروزه توسط تیغ الماسه انجام می‌شود و در این مرحله حدود نیمی از سنگ فیروزه تراش داده می‌شود سپس کار برای پرداخت نهایی سمباده زده می‌شود و برای قابل شستشو بودن مس، لایه ای از پلی استر بر روی آن پاشیده می‌شود که پس از پایان این مرحله شی مسی موردنظر دارای سطح موزاییک مانند از سنگ‌های فیروزه است.

گاهی عمل مرمت را به وسیله‌ی نوعی بتونه‌ی فیروزه‌‎ای رنگ که با گل مل، روغن و رنگ لاجورد تهیه شده، انجام می‌دهند. آخرین مرحله از کار فیروزه‌کوبی، پرداختکاری است که در دو مرحله انجام می‌شود که عبارتند از:

مرحله اول: این مرحله مربوط به پرداخت قسمت‌های فلزی است که در کارگاه انجام می‌شود و لایه‌ی کدر و تیره رنگی را که بر روی قسمت‌های فلزی در حین عمل فیروزه‌کوبی، بر روی ظرف ایجاد شده به وسیله‌ی ابزارهای دستی و یا تیغه‌ی چرخکاری از روی آن می‌زدایند و سپس این قسمت‌های فلزی را پولیش می‌کنند تا شفاف شود و حالت صیقلی پیدا کند.

مرحله دوم: در این مرحله پس از پولیش قسمت‌های فلزی، ظرف مجددا به کارگاه صنعت‌گر فیروزه‌کوب برگشت داده می‌شود و در آنجا سطوح فیروزه‌کوبی شده را به وسیله‌ی روغن زیتون، روغن کنجد پولیش می‌کنند تا این قسمت‌ها نیز شفاف و درخشان شود.

تصویر 2: چسباندن فیروزه بر روی مس

موارد استفاده فیروزه‌کوب در مس

نکته حائز اهمیت در فیروزه‌کوبی در درجه‌ی اول نصب صحیح فیروزه بر روی فلز است به گونه‌ای که دارای قدرت کافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود و دیگر این که هر چه ظرف فیروزه‌کوبی پرکارتر باشد و قطعات سنگ منظم‌تر در کنار یکدیگر نصب شده باشند و فاصله‌ی زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود، کار دارای ارزش هنری بیشتری است.

از هنر فیروزه کاری بر روی مس در ساخت مواردی از قبیل: قندان، آیینه، شمعدان، ،تنگ، گلاب‌پاش، گلدان، کوزه، شکلات‌خوری، آجیل‎‌خوری، سنگاب و ... استفاده می‌شود.

تصویر 3: کشکول مسی فیروزه‌کوب شده

نکات مربوط به نگهداری ظروف و اشیا مسی فیروزه‌کوب

ماندگاری فیروزه‌کوبی شاید تا دویست سال هم باشد اما دو چیز به اشیا فیروزه‌کوب صدمه وارد می‌کند:

• ضربه خوردن که در اثر افتادن به‌وجود آید که در این صورت فیروزه‌های موزاییک شده در اثر افتادن و برخورد با زمین می‌شکنند و از جا در می‌آیند.
• روغن یا مواد روغنی رنگ آبی فیروزه را کدر و بد رنگ می‌کند.

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

لطفا دیدگاه خود را در مورد این مطلب بیان کنید