طبقه بندی صنایع دستی ایران

در ایران با وجود فرهنگ‌های پراکنده بسیار غنی و متفاوتی که در شهرها و روستاها و در میان عشایر وجود دارد و همچنین با وجود شرایط آب و هوایی و زیست‌محیطی متفاوت، با گستردگی و وسعت رشته‌های صنایع‌دستی رو به رو هستیم. در این مطلب قصد داریم شما را با طبقه‌بندی انواع صنایع‌دستی ایران که بر اساس دو گروه زیر طبقه‌‌بندی شده‌اند، آشنا کنیم پس با ما همراه باشید.

• گروه اول: طبقه‌بندی صنایع‌دستی بر اساس مواد اولیه و روش ساخت.
• گروه دوم: طبقه‌بندی صنایع‌دستی بر اساس موقعیت جغرافیایی استان‌ها.

انواع صنایع‌دستی ایران چیست؟

گستردگی و تنوع، طبقه‌بندی صنایع‌دستی را بسیار مشکل کرده است. به همین دلیل دسته‌بندی این صنایع بر اساس دیدگاه‌ها و نقطه نظرات گوناگون است و بر اساس رشته، مواد اولیه یا نوع مصرف و کارکرد آن متفاوت هست.

طبقه‌بندی به صورت‌های مختلف از جمله بر اساس مواد اولیه یا شیوه و روش ساخت آن می‌تواند صورت پذیرد. در این بخش، طبقه‌بندی انجام شده بر مبنای روش و تکنیک ساخت این گونه محصولات به عمل آمده است، ذکر می‌گردد.

نساجی سنتی

فرآورده‌هایی که به کمک دستگاه‌های ساده و سنتی بافندگی (دستگاه ویژه بافت جاجیم، دستگاه دووردی، دستگاه چهاروردی و ژاکار دستی) تولید می‌گردد، نساجی سنتی  یا دستبافی محسوب می‌شود. نظیر جاجیم، زری، ترمه، شال و نظایر آن.

از جمله خصوصیات این رشته از صنایع‌دستی این است که اولا کلیه مراحل سه‌گانه بافندگی، ایجاد دهنده کار، پودگذاری و دفتین زدن با حرکات دست و پا انجام می‌شود. در ثانی امکان استفاده از پودهای رنگی به میزان نامحدود و همچنین تنوع طرح بافت با در اختیار داشتن کنترل حرکات وَردها میسر می‌گردد که این امر نشانگر حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید است.

بافته‌های داری

گروه بافته‌های داری و زیراندازها یکی از گروه‌های صنایع‌دستی را تشکیل می‌دهد. محصولاتی که به کمک دارهای افقی یا عمودی مستقر در زمین در زمان بافت، تولید می‌شود، بافته‌های دارای محسوب می‌گردند؛ مانند قالی، گلیم، زیلو و نظایر آن.

تولید این دست بافته‌ها، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین صنایع‌دستی ایران زمین، در اکثر نقاط جغرافیای عشایری، روستایی و حتی شهری ایران از قدیم رواج داشته است. کاربردی بودن این محصولات در کنار هنری بودن آن، توجه غالب مردم دنیا را به خود جلب کرده است.

میناکاری

در اینجا منظور از میناکاری ساخت بدنه فلزی، لعاب‌کاری، پخت، نقاشی و پخت مجدد اشیا در کوره هست که تمامی این مراحل به کمک ابزار و وسایل ساده با استفاده از طرح‌های اصیل و سنتی در مرحله‌ی نقاشی انجام می‌پذیرد.

 هنر مینای نقاشی در دوره صفویه در ایران به اوج خود می‌رسد و تا به امروز نیز به همان روش ادامه پیدا می‌کند. صنایع‌دستی میناکاری دارای انواع مختلفی هستند و به شیوه‌های گوناگون تولید می‌شوند که برخی از روش‌‎های میناکای عبارتند از:

• مینا حجره‌بندی
• مینا نقاشی
• مینا مرصع
•  مینا برجسته
•  مینا مشبک (پنجره‌ای)
• مینا شکری

صنایع‌دستی بافتنی

 بافتنی گونه‌ای از صنایع‌دستی است که با بافتن نخ انجام می‌شود و نخ‌ها به صورت حلقه‌هایی در هم تنیده می‌شوند. انواع مصنوعاتی که با کمک میل، قلاب و نظیر آن و با الیاف طبیعی تولید می‌شود، جزء بافتنی به حساب می‌آید نظیر دستکش، جوراب، کلاه، شال گردن و غیره. تفاوت انواع صنایع‌دستی بافتنی در گونه نخ‌ها و همچنین ضخامت میل بافندگی است.

سفالگری و سرامیک‌سازی

به محصولاتی که با استفاده از گِل رُس و همچنین گِل حاصله از سنگ کوارتز و خاک کائولن به کمک دست و چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته‌ می‌شود، سفال و سرامیک اطلاق می‌شود.

برای تکمیل اشیا ساخته شده، بر حسب سنت و رسوم، روی آن‌ها نقاشی، کنده‌کاری و یا نقوش برجسته ایجاد می‌کنند و از لعاب مناسب برای پوشش سطح اشیا استفاده می‌گردد. محصولات تولید شده‌ی این گروه شامل: انواع پارچ و لیوان، ظروف غذاخوری، گلدان و غیره می‌باشند.

قلمزنی، مشبک‌کاری، حکاکی روی فلزات و آلیاژها

هنری است که طی آن طرح‌ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم، چکش و سایر ابزار دستی بر روی اشیاء ساخته شده از فلز یا آلیاژ شکل می‌گیرد.

 تزیین و کندن نقوش بر روی اشیاء فلزی به ویژه مس، طلا، نقره و برنج یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی به سبب خاصیت شکل‌پذیری که دارد،  قلمزنی می‌گویند.

تولید صنایع‌دستی قلمزنی متداول‌تر از سایر روش‌های دیگر بر روی فلزات است از سوی دیگر به اعتقاد باستان شناسان و مورخان هنر، مس نخستین فلزی است که در هنر فلزکاری و قلمزنی مورد توجه انسان قرار گرفت.

رودوزی

کلیه‌ی مصنوعاتی که از طریق دوختن نقوش سنتی بر روی پارچه‌های بدون نقش یا کشیدن قسمتی از نخ‌های تار و پود به وجود می‌آید، در گروه «رودوزی سنتی» یا «روکاری» جای دارد. نظیر سوزن‌دوزی، قلاب‌دوزی، ملیله‌دوزی، خوس‌دوزی، گلابتون‌دوزی، پته‌دوزی و نظایر آن.

چاپ‌های سنتی

کلیه پارچه‌هایی که به وسیله قلم‌مو، مُهر و نظایر آن رنگ‌آمیزی شده و نقش می‌پذیرد جزء چاپ‌های سنتی به حساب می‌آید، مانند چاپ قلمکار و چاپ کلاقه‌ای(باتیک).
به‌طور کلی هر نقشی در چاپ پارچه به‌وسیله قلم‌مو، موم و رنگ‌های مختلف روی انواع پارچه قابل انتقال است که با استفاده از چاپ سنتی می‌توان مقدار زیادی از پارچه را در مدت کوتاهی نقش‌اندازی و رنگ‌گذاری کرد.

نمدمالی

انواع مصنوعاتی که بر اثر درگیری و متراکم نمودن پشم و کرک در شرایط فنی مناسب از طریق ورز دادن تهیه می‌شوند، جزء گروه نمدمالی هستند. نظیر کلاه نمدی، پالتوی نمدی، نمد زیرانداز و نمد پادری.

صنایع‌دستی بافتنی

 بافتنی گونه‌ای از صنایع‌دستی است که با بافتن نخ انجام می‌شود و نخ‌ها به صورت حلقه‌هایی در هم تنیده می‌شوند. انواع مصنوعاتی که با کمک میل، قلاب و نظیر آن و با الیاف طبیعی تولید می‌شود، جزء بافتنی به حساب می‌آید نظیر دستکش، جوراب، کلاه، شال گردن و غیره. تفاوت انواع صنایع‌دستی بافتنی در گونه نخ‌ها و همچنین ضخامت میل بافندگی است.

شیشه‌‌گری

محصولاتی را که از طریق شکل دادن مواد معدنی ذوب شده نظیر سیلیس و خرده شیشه که با ترکیبی از این دو و با استفاده از روش دمیدن توسط لوله‌ی مخصوص و با به کارگیری ابزار دستی شامل: انبر، قیچی و غیره حاصل می‌شود، شیشه دست‌ساز یا شیشه‌گری می‌نامند که شامل مراحل تکمیلی و تزئینی نظیر نقاشی و تراش هم می‌گردد.

خاتم‌سازی

خاتم کاری روشی از تولید فرآورده‌های چوبی است که با استفاده از روکش حاصله از به هم چسباندن قطعات کوچک فلزات، استخوان و انواع چوب در اشکال و طرح‌های سنتی (بیشتر به صورت هندسی) و به کمک ابزار و وسایل مختلف، فرآورده‌هایی نظیر انواع قاب عکس، جاسیگاری، شکلات خوری، میز، صندلی و مانند آن ساخته می‌شود.

خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار به‌وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها، سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری و جلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلر و پولیستر آماده می‌شود.

خراطی چوب

خراطی، شیوه‌ای از محصولات چوبی است که طی آن و توسط ابزار و وسایل مختلف و به طور عمده به وسیله دستگاه خراطی، اشیایی نظیر انواع قلیان، گهواره، پایه آباژور و ظروف مختلف ساخته و پرداخته می‌شود.

حصیربافی

منظور از حصیربافی که بامبو بافی، مرواربافی، تِرکه بافی، چم بافی، سبدبافی و چپغ بافی را نیز شامل می‌شود همان بافت رشته‌های حاصل از الیاف سلولزی (گیاهی) به کمک دست و ابزار ساده دستی است.

طی آن محصولات مختلفی نظیر زیرانداز، سفره‌ی حصیری، انواع سبد، انواع ظروف و غیره تولید و عرضه می‌گردد. در مورد چپغ‌بافی، ذکر این نکته ضروری است که حین بافت علاوه‌بر الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده نیز برای ایجاد نقوش و طرح‌های سنتی استفاده می‌گردد.

منبت‌کاری، کنده‌کاری و مشبک‌کاری چوب

شیوه‌ای دیگر از تولید محصولات چوبی است که طی آن طرح‌ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم، چکش، مغار و سایر ابزار نجاری بر روی چوب‌های مرغوب و بادوام شکل می‌پذیرد.

 منبت‌کاری چوب یکی از شاخه‌های منبت‌کاری است و بیشتر به صورت کنده‌کاری روی چوب اجرا می‌شود. منبت‌کاری با چوب یکی از ظریف‌ترین صنایع‌دستی است که تلفیقی از هنر و حوصله هنرمندانی است که با ابزاری ساده، محصولاتی با ارزش خلق می‌کنند.

مشبک به معنای هر چیز شبکه شده، یا چیز در هم آمده و در هم آمیخته شده می‌باشد یعنی جسمی که دارای سوراخ‌های بسیار یا اجسامی که به‌صورت پنجره پنجره یا چشمه چشمه هستند. این هنر بر روی اجسام مختلف چوبی، فلزی و سنگی انجام می‌شود که مشبک‌کاری روی چوب رایج‌تر است.

ساخت اشیا مستظرفه و هنری

ساخت اشیا و وسایل ظریفی است که در آن‌ها عامل هنر به مراتب بیشتر از فنون تولید دخالت دارد و شامل: مینیاتورسازی، نقاشی روی صدف، نقاشی روی چرم، پاپیه ماشه و تذهیب می‌‎شود.

صنایع‌دستی سنگی

سنگتراشی، حکاکی روی سنگ و معرق سنگ شامل مصنوعاتی می‌گردد که مواد اولیه آن را انواع سنگ‌ها نظیر فیروزه، مرمر، یشم، سنگ سیاه، سنگ سفید (آلابستر) و غیره تشکیل می‌دهد و به کمک ابزار و وسایل مختلف تراشیده یا حکاکی می‌شود؛ مانند صنایع‌‌دستی فیروزه کوبی، انواع ظروف، پایه چراغ، قاب عکس، انواع نگین و نظایر آن.

ملیله کاری

منظور ساخت اشیا مختلف نظیر سرویس چایخوری، تُنگ و همچنین برخی از زینت‌آلات با استفاده از مفتول‌های نقره، طلا و مس و به کمک ابزار و وسایل ساده فلزکاری مانند؛ حدیده، انبر، قیچی، کوره مخصوص و غیره است.

ساخت زیورآلات

ساخت و تولید انواع جواهرات محلی و همچنین انواع زیورآلات دست‌ساز از طلا، نقره و انواع آلیاژها می‌باشد. 

صنایع‌دستی فلزی

شکل‌دهی و تزئین فلزات برای ساخت اشیای تزیینی و کاربردی به‌وسیله‌ی ابزار و روش‌های متفاوت به‌صورت حجمی و مسطح را هنر فلزکاری می‌‌گویند. این هنر یکی از قدیمی‌ترین هنرهای سنتی ایران و جهان است که به‌صورت کاربردی توانسته در زندگی بشر نقش چشمگیری داشته باشد.

فرآورده‌هایی که به شیوه سنتی و با استفاده از ابزار دستی و انواع فلزات (مس، نقره، طلا و آهن) و انواع آلیاژها (برنج و ورشو) تولید می‌گردد. نظیر انواع ظروف خانگی، چاقو، قندشکن، قلم‌تراش، قفل و غیره جزء این گروه می‌باشند.

تولید فرآورده‌های پوست و چرم

محصولاتی که با استفاده از پوست و چرم دباغی شده به شیوه سنتی تولید می‌گردد، نظیر پوستین، کلاه پوستی، چاروق، محصولات تکمیلی چرمی (مانند تلفیق چرم با محصولات دستباف) جزء این گروه هستند.

هنرهای چرمی شامل شاخه‌های متنوع و البته متفاوتی می‌باشند که جزءشاخه‌های مهم صنایع‌دستی از گذشته تاکنون محسوب شده‌اند. یکی از دلایل اهمیت این هنر سنتی و قدیمی، ماندگاری زیاد آن است که باعث شده هنرهای قابل توجهی به روی آن یا به وسیله آن پدید آید.

از جمله این هنرها جلدسازی از جنس چرم، حکاکی روی چرم، نقاشی بر روی چرم‌های طبیعی، سوخت چرم، سراجی سنتی چرم و هنرهای دیگری مانند دوخت انواع کیف و کفش می‌باشد.

ریزه‌کاری و نازک‌کاری چوب

روشی از ساخت فرآورده‌های چوبی است که طی آن به وسیله‌ی وسایل نجاری مانند؛ اره، رنده، سوهان، مُغار و مانند آن قطعات چوبی آماده شده به صورت روکش بر روی بدنه‌ی چوبی چسبانده و تحت فشار، شکل گرفته‌اند. از این طریق انواع شکلات خوری، زیر سیگاری، قاب عکس و نظایر آن تولید و عرضه می‌گردد.

طبقه‌بندی صنایع‌دستی ایران از نظر جغرافیایی

در اکثر استان‌های کشور؛ بیشتر صنایع‌دستی رایج در ایران کم و بیش وجود دارد اما در برخی از استان‌ها، چند نمونه صنایع‌دستی از شهرت به سزایی برخوردار است که آن استان را به نام صنایع دستی ویژه آن می‌شناسند.

با توجه به آنچه مورد بررسی قرار گرفت، می‌توان سطح کشور را به پنج قسمت متفاوت تقسیم‌بندی نمود که در هر یک از آن‌ها چند نوع صنایع‌دستی از رونق و معروفیت بیشتری برخوردار است. در ادامه، گستره صنایع‌دستی کشور را از جنوب غرب و غرب تا شرق و شمال شرق با بیان مهم‌ترین صنایع‌دستی آن‌ها مورد بررسی قرار می‎دهیم.

استان‌های تولید کننده صنایع‌دستی در ناحیه غرب و جنوب غرب

استان‌های؛ خوزستان، ایلام، کهگیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری، لرستان، کرمانشاه، کردستان، همدان و آذربایجان غربی به دلیل وجود جمعیت زیاد عشایر، دارای صنایع‌دستی مرتبط با حرفه شبانی بوده و در واقع عمده صنایع‌دستی آن‌ها انواع بافتنی‌ها است که می‌توان به جاجیم، گلیم، سیاه چادر، گبه و نظایر آن اشاره داشت.

نخ پشم و مو عمده‌‌ترین ماده اولیه صنایع بافندگی جامعه عشایری است. در کل می‌توان گفت: صنایع‌دستی این بخش حول محور دامداری ایجاد گردیده است. در جدول زیر، شهرهای ایران را که در ناحیه غرب و جنوب غرب قرار دارند و سهم عظیمی در تولید صنایع‌دستی دارند، ذکر شده است.

استان‌های تولید کننده صنایع‌دستی در ناحیه مرکزی

ناحیه مرکزی کشور به دلیل برخورداری از موقعیت مناسب و ساختار ژئوپلیتیکی مناسب آن، بیشتر به سمت و سوی صنایع‌دستی مستظرفه و همچنین بافت فرش‌های بسیار نفیس و پربها گرایش داشته‌اند. از جمله این صنایع می‌توان به بافت انواع قالی (کرمانی، نائینی، کاشانی، تبریزی، قزوینی و...)، صنایع دستی قلمزنی، خاتم، نگارگری و نظایر آن را نام برد. استان‌های دربردارنده این ناحیه شامل: اردبیل، آذربایجان شرقی، قزوین، تهران، قم، مرکزی، اصفهان، یزد، فارس و کرمان می‌‌باشند.

استان‌های تولید کننده صنایع‌دستی در ناحیه جنوبی

ناحیه جنوبی دربردارنده استان‌های بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان می‌باشند که در هنرهای صنایع دریایی، سوزن‌دوزی، سبد و حصیربافی و غیره تبحر خاص و ویژه‌ای دارند.

استان‌های تولید کننده صنایع‌دستی در ناحیه شمالی

ناحیه شمالی کشور به دلیل برخورداری از شرایط مناسب اقلیمی و بارشی، از پوشش گیاهی مناسب برخوردار بوده و در ساخت انواع صنایع دستی چوبی دارای ویژگی ممتازی هستند. این ناحیه دربردارنده دو استان گیلان و مازندران است.

استان‌های تولید کننده صنایع‌دستی در ناحیه شمال شرقی

این ناحیه خود به دو ناحیه کوچک‌تر که اولی شامل استان‌های خراسان رضوی، سمنان، خراسان جنوبی و دومی دربردارنده دو استان خراسان شمالی و گلستان می‌باشند، قابل‌تقسیم است.

ناحیه اول به لحاظ ساخت وسایل سفالی و همچنین بافتنی‌های سنتی و ناحیه دوم به لحاظ وجود قومیت‌های مختلف در این قسمت، در بافت انواع لباس‌های محلی و همچنین دارا بودن ساختار عشایری از انواع مختلف صنایع دستی عشایری نیز بهره‌مند هستند.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منابع: شناخت صنایع‌دستی ایران و پهنه‌بندی جغرافیایی آن، آشنایی با صنایع‌دستی ایران

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.