هنر نگارگری

نگارگری یکی از زیر شاخه‌های طراحی سنتی می‌باشد که در میان آثار مختلف طراحی و نقاشی سنتی از تنوع موضوع، رنگ‌آمیزی، ترکیب‌بندی و گستردگی بیشتری برخوردار است. این هنر در بیشترِ فرهنگ های جهانی و به ویژه ایران وجود داشت و همواره با هنر کتابت یا خطاطی همراه بوده است.

 می توان گفت نگارگری هنری است که مستقیم از نظام عاطفی و حسی و فکری زندگی مردم ایران زمین مایه گرفته و هم پای زندگانی تاریخی مردم ایران دگرگون شده است. در ادامه به طور کامل به معرفی هنر نگارگری، طراحی و ترکیب‌بندی در نگارگری، مراحل اجرای آن و تاریخچه نگارگری در طول دوره‌های مختلف تاریخی پرداخته شده است و در مطلبی جداگانه انواع مکاتب نگارگری ایرانی معرفی شده‌اند.

هنر نگارگری چیست؟

در میان هنرها، هنر نقاشی می‌تواند نزدیک‌ترین پیوند را میان تفکر و احساس برقرار سازد. در بین شیوه‌های گوناگون نقاشی، هنر نگارگری ایران با استفاده‌ی صحیح از به کار بردن رنگ، شکل و فضا شاید یکی از شیوه‌های موفق باشد.

نگارگری ایرانی برای نمایش فضا در اثر خود، به‌جای استفاده از خطوط همگران که در اثرش ایجاد عمق می‌نماید از خطوط همگرا که در اثرش ایجاد عمق می‌نماید از خطوط موازی و منحنی استفاده می‌کند و با بهره‌گیری از سطوح مختلف به خصوص جلو به عقب و پله مانند که یکی پشت سر دیگری قرار می‌گیرد حرکت در فضا را از پایین به طرف بالا، بدون آن که اشیا کوچک‌تر شوند روی سطوح تصویر نمایش می‌دهد؛ در حالی که عمق تصویر همچنان محسوس است. نگارگر ایرانی، هرگز تلاش نمی‌کند که تنها آیینه‌ای در مقابل طبیعت قرار داده هر آن چه را که می‌بیند به اندازه‌ کوچک‌تر ترسیم کند بلکه او می‌خواهد ظاهر و باطن طبیعت را در قالب شکل، رنگ و فضا بازگو نماید و تاثیری از ذهن خلاق خود بر آن به جای گذارد. با این توضیح نقاشی ایرانی دارای پنج ویژگی خاص است که عبارت‌اند از:

1- استفاده از خطوط قلم‌گیری به جای کارگیری سایه روشن

2- استفاده از فضای نورانی بدون استفاده از زاویه خاص

3- به کارگیری رنگ‌های درخشان و تخت

4- به کارگیری سطح و پرهیز از پرسپکتیو و نمایش عمق

5- نمایش اشیا از بهترین زاویه دید

طراحی در نگارگری

شیوه طراحی نگارگران ایرانی نیز دنباله رو هنر خوشنویسی در خط فارسی است و چون طراحان ایرانی، خوشنویسان چیره دستی نیز بوده‌اند به همین دلیل فن قلم‌گیری را در طراحی و نگارگری ایرانی به کار برده‌اند. ویژگی اصلی در هنر نگارگری استفاده هنرمندان از خطوط منحنی، عدم رعایت حجم، دوری و نزدیکی اشیا است.

هنرمندان با قلم‌گیری یا پیچاندن قلم، ضخامت خطوط را در نقاشی تغییر می‌دهند و تکرار این عمل موجب پیدایش سایه روشن و حجم در تصویر می‌شود. به‌طورکلی می‌توان گفت خط و قلم‌گیری دو رکن اصلی در نقاشی ایرانی (نگارگری) هستند که در ادامه توضیح داده شده‌اند.

خط در نگارگری

در نگارگری ایرانی به کارگیری عناصری چون خط، طرح، رنگ، ابزار و شیوه‌های اجرا از اهمیت خاصی برخوردار است و زیربنای این هنر با استفاده از خط شکل می‌گیرد .عنصر خط دارای تعریف‌های مختلفی است. در نقاشی ایرانی، خصوصیات و ویژگی خاصی را در برمی‌گیرد و در دو نقش اساسی ظاهر می‌گردد.

 اول این که‌ شکل‌ها و فضاهای مختلف را از یکدیگر جدا می‌سازد و دوم جایگزین سایه روشن و حجم می‌شود. با استفاده از کندی و تندی خط، شکل‌ها و فضاها را از یکدیگر جدا می‌سازد. بدین گونه که خطوط اصلی و سایه‌دار را ضخیم و پر رنگ قلم‌گیری کرده و شکل‌هایی را که دارای نقش کم‌تری هستند با خطوط فرعی و یا نازک‌تر و کم‌رنگ‌تر قلم‌گیری می‌کنند.

خطوط قلم‌گیری در نقاشی ایرانی به پنج دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

1- خطوط یکنواخت: خطوطی است که با یک ضخامت ترسیم می‌گردد و مهارت یک هنرمند نقاش ایرانی را می‌توان در قلم‌گیری این خطوط تشخیص داد. هدایت دست و مهارت استفاده از قلم‌مو در این نوع خط حائز اهمیت است.

این نوع خط بیشتر در آثار گره‌چینی، جدول‌کشی، بندکشی و قلم‌گیری خطوط اسلیمی که اصطلاحا به «سیم‌کشی» معروف است به کار گرفته می‌شود. در این نوع خط، قلم‌مو باید به شکل کاملا عمود در دست گرفته شود و فاصله نوک قلم‌مو از سطح بوم نقاشی در همه جا یکنواخت بماند.

2- خطوط تند: خطوطی هستند که شروع آن ضخیم و پایان آن تیز است. در این خط، هنرمند با استفاده از سرعت حرکت دست و با زیاد شدن فاصله‌ی نوک قلم‌مو با بوم نقاشی و تغییر زاویه‌ی ایستایی قلم‌مو، آن را قلم‌گیری می‌کنند.

3- خطوط کند: خطوطی هستند که با حرکتی نرم و آرام از نازکی به ضخامت پایان می‌یابند. برای طراحی این خط، کم شدن سرعت دست و کم شدن فاصله‌ی نوک قلم‌مو از بوم اهمیت بسیار دارد. بیشتر هنرمندان برای قلم‌برانی و قلم‌گیری‌های سریع از خطوط تند و برای بیان حرکتی نرم و آهسته از خطوط کند استفاده می‌کنند.

4- خطوط ترکیبی: خطوطی هستند که با سرعتی یکنواخت ولی با ضخامت‌های متفاوت و متناوب طراحی می‌شوند. از این خطوط برای قلم‌گیری شکل‌های حجم‌دار و منحنی مانند بدن انسان و حیوان، گل و برگ و یا ظروف کروی استفاده می‌شود.

5- داغک: تاکید یا ایست قلم‌مو که سبب ایجاد تیرگی یا لکه رنگی در انتهای خط می‌شود را داغک می‌گویند که از آن بیشتر در طراحی طبیعت مانند سنگ، درخت، کوه و غیره استفاده می‌شود.

به کارگیری مجموعه‌ای از این خطوط به صورت آهنگین، سیال و منحنی در کنار یکدیگر با مهارت و پختگی و احساس همراه می‌گردد و بخش مهمی از خصوصیات نقاشی ایرانی را آشکار می‌سازد. برخوردار بودن از چنین تنوعی در خط، مستلزم داشتن ابزار مناسب و مهارت لازم است. ابزارهای مناسب برای به کارگیری خطوط و اجرای طراحی در نگارگری شامل مداد، قلم‌مو، مرکب و کاغذ است.

قلم‌مو نقش اساسی را در به وجود آوردن خطوط زیبای نقاشی ایرانی دارد. قلم‌موی نقاشی ایرانی باید دارای نوک تیز، قابلیت جذب آب، انعطاف‌پذیر و سبک باشد. معمولا هنرمندان برای داشتن قلم‌موی خوب با خصوصیات مذکور، خود به ساخت آن اقدام می‌کردند.

قلم‌گیری

یکی از ویژگی‌های اساسی نقاشی ایرانی قلم‌گیری است که برای آن قلم‌مو باید به صورت عمود و با دو انگشت شست و سبابه در دست گرفته شود. در این روش امکان حرکت قلم‌مو را به هر طرف به راحتی میسر می‌سازد. اگر قلم‌مو به صورتی صحیح در دست گرفته شده و کاملا عمود بر سطح بوم باشد، می‌توان خطوطی را از هر جهت ترسیم کرد.

برای به حرکت در آوردن قلم‌مو بر روی بوم، نبایستی به قلم‌مو فشار آورد بلکه با انگشتت کوچک تکیه‌گاهی روی بوم ایجاد کرده و اجازه دهیم که دست به راحتی بر روی آن حرکت کند. نکات قابل توجه به هنگام قلم‌گیری عبارتند از:

• استفاده از قلم‌موی مناسب قلم‌گیری
• استفاده از مرکب خوشنویسی با رنگ روحی
• به کارگیری ظروف چینی کوچک شبیه نعلبکی
• استفاده از کاغذ سفید و صاف برای اجرای قلم‌گیری
• استفاده از کاغذ سفید برای زیر دست و صاف کردن نوک قلم‌مو

ترکیب‌بندی در نگارگری

ترکیب عناصری چون قلم‌گیری، پرداز، سطح رنگ، فضا و تناسبات هندسی در یک اثر در جهت بیان معنایی خاص را ترکیب‌بندی در نگارگری می‌گویند. اصول ترکیب‌بندی در نگارگری در برگیرنده‌ی درک هنری، انتخاب موضوع، انتخاب کادر، تقسیم‌بندی در کادر و انتخاب اجزا است.

درک هنری: نگارگری ایرانی با توجه به این نکته که هر چه از شبیه‌سازی پرهیز کرده و به سمت انتزاع پیش رود، اثرش مفهوم وسیع‌تر و کلی‌تر را بیان می‌کند در واقع انتزاعی کردن نوعی ساده‌سازی به منظور رسیدن به معنای عمیق و پالایش یافته‌تر است که هنرمند می‌تواند به مدد آن تصاویر جدیدی بیافریند بدون آن که نمونه‌ای از آن در طبیعت وجود داشته باشد. درک هنری در نگارگری ایرانی مبتنی بر عالم خیال که در این عالم، امیدواری، نشاط، خوبی، زندگی و هستی جاری است. از این رو هر جزء از اثر از زیباترین زاویه و مناسب‌ترین اندازه با هماهنگی کامل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

انتخاب موضوع: نقاشی ایرانی نوعی عرفان تصویری است که همواره با عرفان نوشتاری هماهنگ است. به همین دلیل ارتباط تنگاتنگی با ادبیات، مفاهیم دینی، روایات تاریخی و گاه زندگی روزمره دارد. نگارگر پس از انتخاب موضوع و پروراندن آن در ذهن، کادر مناسب با موضوع را انتخاب می‌کند.

انتخاب کادر: کادر در نقاشی ایرانی با انتخاب موضوع رابطه مستقیم دارد. همان‌طوری که می‌دانید شکل‌های مختلف کادر (مستطیل افقی یا عمودی، دایره یا بیضی) معانی گوناگونی دربردارند. هنرمند خلاق ایرانی با استفاده از این مفاهیم بر حسب موضوع جدول‌کشی انجام داده و گاهی نیز برای تاکید بیشتر با بیان مفهومی خاص اقدام به شکستن کادر کرده است (خارج شدن از کادر و شکستن آن را در نگارگری تسخیر می‌نامند).

تقسیم‌بندی: پس از انتخاب کادر طلایی مناسب براساس موضوع می‌توان آن را به اشکال مختلف هندسی (مربع، دایره، مثلث، بیضی، پیچکی، ترکیبی و غیره) تقسیم‌بندی کرده سپس موضوع اصلی را بزرگ‌تر و در مرکز قرار داده و اجزای دیگر را در قسمت‌های مختلف جای داد. در نگارگری توجه به تعادل بین فضای مثبت و منفی از اهمیت خاصی برخوردار است.

انتخاب اجزا: بر اساس انتخاب موضوع، کادر و تقسیم‌بندی آن، اجزا مختلف مانند پدیده‌های طبیعی (ابر، کوه، صخره و غیره) حیوانات (طبیعی، افسانه‌ای و خیالی)، انسان و عناصر الحاقی و تزئینی پوشاک، معماری، کتیبه‌های خطی، اشیا و غیره به کار گرفته می‌شوند.

مراحل انجام نگارگری

برای خلق یک اثر نگارگری باید مراحل مختلفی طی شود که به ‌طور خلاصه در شکل زیر نشان داده شده و در ادامه به توضیح کامل هر یک از آن‌ها پرداخته‌ایم.

انتقال طرح روی بوم

برای انتقال طرح بر روی بوم می‌توان از دو روش انتقال بر کاغذ و گرد زغال استفاده کرد.

1- انتقال با کاغذ: یک کاغذ نازک سفید برداشته و با مداد معمولی آن را سیاه کنید سپس با یک تکه پارچه روی کاغذ سیاه شده را تمیز می‌کنند تا گردهای اضافی ماد گرفته شود. این عمل را چندین بار تکرار می‌کنند. در صورتی که زمینه‌ی بوم تیره باشد می‌توان به جای مداد از پودر سینکا استفاده کرد این روش برای طرح‌های بسیار ظریف مور د استفاده قرار می‌گیرد.

2- انتقال با گرد زغال: برای استفاده مکرر از یک طرح و یا اجرای واگیره بر روی بوم یا زمینه کار (سینی مسی، گچ و غیره) از روش گرد زغال استفاده می‌شود. در این روش ابتدا طرح را آماده کرده روی کاغد مومی یا پوستی منتقل می‌کردند. آن‌گاه طرح کاغذی را بر روی تکه نمدی گذاشته و به وسیله سوزن خطوط طرح را سوراخ می‌کردند.

پس از آن تکه پارچه‌ای را برداشته مقداری دوده یا گرد زغال را در آن ریخته و به صورت کیسه‌ای کره‌ای در می‌آوردند. طرح سوزنی آماده شده را روی بوم قرار داده و به وسیله یک کیسه‌ی گرد زغال روی طرح ضربه زده تا گرد زغال اضافه را با فوت کردن پاک کرده و طرح باقی‌مانده را با قلم‌مو یا وسیله‌ای دیگر پُررنگ می‌کردند و در پایان گرد زغال را از روی سطح با بوم پاک می‌کنند.

رنگ در نگارگری

رنگ در آثار ایرانیان با پاره‌ای از فنون هنری در طول زمان ترکیب شده است و شاید بتوان گفت که روح الهی و عرفانی نیز بر آن اثر گذاشته باشد. چنان که در ترکیب‌بندی آثارشان رنگ زرد را به صورت مثلث که نمادی از استقامت و پایداری و نشان تفکر و تعقل است و رنگ قرمز را به صورت مربع، مستطیل؛ ذوزنقه و غیره به کار برده‌اند.

رنگ قرمز، قهوه‌ای و نارنجی نشانی از نشاط و زندگی در چارچوب زمان و رنگ آبی، سبز، بنفش و رنگ‌های دیگر را به صورت دایره و حرکت‌های شبیه پیچک که نشانی از کامل بودن و آزادگی است در آثار هنری خود ترکیب کرده‌اند. این شیوه رنگ‌آمیزی در آثار هنرمندانی چون کمال‌الدین بهزاد، سلطان محمد و میرک هروی نمایان است.

دو رنگ طلایی و نقره‌ای از زمان مانی و مانویان در آثار هنری ایرانیان راه یافت. هنرمندان با به کارگیری این دو رنگ به آسمان و دریا و آب جان تازه‌ای در اثر خود بخشیده‌اند تا با آزاد ساختن نور، روح الهی نگارگری ایرانی را به اثبات برسانند.

به‌طورکلی در نگارگری ایران دو نوع رنگ جسمی و روحی کاربرد دارد. رنگ جسمی و مات برای زیرسازی و رنگ‌آمیزی لباس و زمینه کار و رنگ روحی و شفاف برای ساخت‌وساز، قلم‌گیری و پرداز استفاده می‌شود.

رنگ گذاری

برای رنگ گذاری در نقاشی ایرانی، به کارگیری رنگ‌های تخت و یکپارچه، استفاده از خطوط قلم‌گیری مرزهای آن و به کارگیری رنگ‌های درخشان و ناب از اهمیت فراوانی برخوردار است.

مراحل مختلف اجرای یک اثر نگارگری شامل: انتقال طرح، قلم‌گیری اولیه، رنگ گذاری با رنگ‌های جسمی، رنگ‌گذاری با رنگ‌های روحی و ساخت و ساز است.

قلم‌گیری اولیه: در این مرحله می‌توان مستقیما روی طرح منتقل شده رنگ‌گذاری کرد و یا پس از انتقال طرح روی بوم می‌توان با یک رنگ قهوه‌ای خنثی و کم‌رنگ طرح را قلم‌گیری کرده و پس از آن رنگ‌گذاری را انجام داد. قلم‌گیری اولیه برای ثابت کردن و مشخص‌تر نمودن طرح انجام می‌شود.

رنگ‌گذاری با رنگ‌های جسمی: رنگ‌های متناسب با موضوع مورد نظر را انتخاب کرده و به مقدار کافی آن را در ظرفی ساخته و تا پایان کار نگهداری می‌کنند. قلم‌موی رنگ‌گذاری باید دارای ضخامت کافی و نوکی تیز باشد تا در هنگام رنگ‌گذاری، قابلیت خوبی داشته باشد. در رنگ‌گذاری توجه به ترکیب‌بندی از اهمیت خاصی برخوردار است.

رنگ‌گذاری با رنگ‌های روحی: رنگ‌های متناسب با موضوع را انتخاب کرده و با قلم‌موی مناسب شروع به رنگ‌گذاری می‌کنند. از نکاتی که هنگام کار با رنگ روحی باید به آن‌ها توجه داشت ابتدا شروع رنگ‌گذاری با رنگ‌های روشن‌تر و دقت در یکنواخت و سریع گذاشتن رنگ است. لازم به ذکر است که در نگارگری ایرانی می‌توان هم از رنگ‌های جسمی و روحی با یکدیگر و یا به‌طور جداگانه استفاده کرد.

ساخت‌ و ساز

 برای تکمیل اثر پس از رنگ‌گذاری مراحل ساخت‌وساز که شامل انواع قلم‌گیری، پرداز، فضاسازی و صورت‌سازی است، انجام می‌شود.

قلم‌گیری: در این مرحله قلم‌گیری همانند قلم‌گیر در مرحله طراحی است با این تفاوت که به جای تک رنگ از رنگ‌های تیره‌تر و یا روشن‌تر از رنگ‌های به کار رفته در اثر، استفاده می‌شود.

پرداز: در نگارگری ایرانی پرداز به معنی تزئین کردن و پرداختن نقاط گرد و کوچک ارزنی شکل که کنار هم چیده شده باشند. برای این منظور باید قلم‌موی نوک تیز کوتاه و نازک انتخاب کرد و با زاویه 60 درجه نسبت به سطح کاغذ در دست نگه داشت سپس با زدن ضربه‌های ریز و پشت سر هم آن را اجرا کرد.

فضاسازی: برای اجرای کامل یک اثر نگارگری با روش‌های ساخت‌وساز تمام فضاهای موجود در یک اثر، مانند زمینه‌سازی طبیعت که شامل گل و بوته، کوه، درخت ابر، حیوانات و عناصر الحاقی و تزئینی مانند پوشاک، معماری، کتیبه‌های خطی و غیره کار می‌شود.

صورت‌سازی: برای ساخت صورت ابتدا با یک مداد یا یک قلم‌موی بسیار نازک و کم‌رنگ جاهای چشم، بینی، گوش و لب را با روی رنگ جسمی صورت مشخص می‌کنیم. سپس با استفاده از رنگ قهوه‌ای کم‌رنگ به صورت دمشو یا پرداز به ساخت ابرو و مژه پرداخته تا کم‌کم به تیرگی موردنظر برسد.

پس از کشین ابرو با پرداز تعدادی مو و مژه روی ترسیم کرده تا لطافت مو را نشان دهد. پس از کشیدن ابرو داخل چشم را با پرداز تیره کرده که مردمک چشم تیره‌ترین جای صورت‌سازی است.

جدول‌کشی

برای مشخص کردن فضای داخل یک تصویر و فضای خارج یا ارتباط منطقی بین فضای دوبعدی با فضای سه بعدی، نگارگر ایرانی در آخرین مرحله کار خود با ایجاد یک کادر مناسب و جدول‌کشی اثر خود را کامل می‌کند. برای کشیدن جدول به ابزار مختلفی نیاز است که عبارتند از:

• نرلینگ
• خط‌کش
• گونیا
• قلم‌مو
• مهره
• رنگ‌های جسمی
• رنگ‌طلا و رنگ نقره

برای ایجاد جدول‌کشی از خطوطی با فاصله‌های معین و رنگ‌های متناسب با موضوع در ضخامت‌های مختلف که تجمع رنگ‌های داخل تابلو را به حاشیه انتقال دهد، استفاده می‎‎کنند.

در صورت استفاده از رنگ طلا و نقره، لازم است پس از رنگ‌گذاری آن را مهره کنند. رنگ مورد نظر را ساخته و با پهنای قلم‌مو آن را وسط ترلینگ قرار داده و به صورت عمود به خط‌کش چسبانده و جدول‌کشی می‌کنند. در این حالت باید سعی شود تا سرعت و فشار دست در طول خط یکنواخت باشد.

تاریخچه نگارگری ایرانی

باستان‌شناسان در سال‌های اخیر در مناطق کوهستانی لرستان به غارهایی دست یافتند که دیوارهای آن به دست انسان‌های غارنشین نقاشی شده است و اکنون نکات مهم فراوانی را بر ما آشکار می‌سازد. در نقاشی‌های ایرانی دوره‌های بعد ریشه‌ها کهن آن مشاهده می‌شود.

آثاری در تپه ملیان فارس کشف شد که با رنگ‌های اُخرایی، گل ماشی و سیاه منقش شده بود. کشف جام‌ها، سفال‌ها، مفرغ‌ها و آثار کهن هنر ایران در گوشه و کنار کشور، تداوم هنر نگارگری ایرانی ر ا به خوبی نشان می‌دهد. آثار دیگری که در تپه‌ی سیلک، چشمه علی، زبویه؛ مارلیک و دیگر نقاط به‌دست آمده نمایشگر ترقی فوق‌العاده هنرهای تصویری ایران باستان است.

دوره‌های مختلف هنری ایران؛ مسیر خود را طی کرد تا اندک‌اندک زمینه‌ی پیدایش هنر نقاشی عصر هخامنشیان فراهم گردید. در عصر هخامنشیان کاخ‌ها و پرستش‌گاه‌ها به وسیله‌ی نقوش تزئینی و نقاشی روی گچ تزئینی می‌گردید. همچنین کاشی‌های الوان در این عصر رواج یافت (گفتنی است که هنر نقاشی در ایران هرگز مطرود نشده بلکه در هر دوره و در هر عصری به صورتی خاص تجلی یافته است. این هنر گاهی به عنوان نقاشی دیواری بر روی گچ، گاهی بر حسب ضرورت بر ظروف سفالین نقش بسته است). در کاخ‌های هخامنشی نقاشی‌های دیواری وجود داشت که در اطراف درهای ورودی قرار گرفته بود. این نقش‌ها با رنگ‌های آبی و سفید و قرمز تزئین یافته بوده که در اثر مرور زمان و حملات متعدد، از بین رفته است.

نقاشی در دوره‌ی اشکانیان وارد مرحله جدیدی شد و همچون آثار هنری دیگر این دوره، تحت تاثیر عوامل و تحولات دوره اشکانیان قرار گرفت. آثار نقاشی دیواری متعددی از این دوره شناخته شده است که گویای این هنر در زمان اشکانیان است. قسمت مهمی از این آثار در خارج از مرزهای کنونی کشور قرار دارد.

رنگ‌آمیزی در این دوره زمینه‌ی وسیعی پیدا می‌کند و ما شاهد رنگ‌های درخشانی در نقاشی‌های به جا مانده از این دوره هستیم که از آن جمله می‌توان به نقاشی‌های دیواری کوه خواجو واقع در سیستان و بلوچستان اشاره کرد.

نقاشی در دوره اشکانیان وارد مرحله جدیدی شد و همچون آثار هنری دیگر در این دوره، تحت تاثیر عوامل و تحولات دوره‌ی اشکانیان قرار گرفت. آثار نقاشی دیواری متعددی از این دوره شناخته شده است که گویای این هنر در زمان اشکانیان است. قسمت مهمی از این آثار در خاج از مرزهای کنونی کشور قرار دارد. رنگ‌آمیزی در این دوره زمینه وسیعی پیدا می‌کند و ما شاهد رنگ‌های درخشانی در نقاشی‌های به جا مانده از این دوره هستیم که از آن جمله می‌توان به نقاشی‌های دیواری کوه خواجه واقع در سیستان و بلوچستان اشاره کرد.

با پشت سر گذاشتن دوره‌ی اشکانی، به دوران پربار هنر ایرانی در زمان ساسانیان می‌رسیم. هنر ایرانی در این دوره وارد مرحله تازه‌ای از تکامل خود گردید و پس از گذشت پنج قرن و نیم از سقوط هخامنشیان، حکومت پارسیان مجدد از ایران برقرار شد. به‌طور کلی نقاشی در زمان ساسانیان مخصوصا در زمان شاهپور دوم از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار بوده است. نقاشی ساسانیان سالیان دراز در داخل ایران و در ممالک دیگر پایدار ماند و بعدها بر هنر اسلامی تاثیر فراوان گذاشت.

از جمله خصوصیات نقاشی ایرانی تا این زمان به کار بردن رنگ‌های درخشان و یکدست بود که برای جدا کردن سطوح رنگی، از خطوط مشکی استفاده می‌شد که اصطلاحا به آن قلم‌گیری گفته می‌شد. از جمله تحولاتی که در زمینه نقاشی در دوران ساسانیان به وجود آمد تغییر در نحوه‌ی به کارگیری قلم گیری‌ها بود. بدین شکل که سعی شد برای جدا کردن سطوح رنگی از یکدیگر، از رنگ تیره‌ی همان رنگ استفاده شود. کم‌کم نازکی و ضخامت در قلم‌گیری به وجود آمد و خطوط یکنواخت مشکی جای خود را به خطوط رنگی نازک و ضخیم داد. بدین شکل که خطوط اصلی و محل‌های حساس و مهم، کمی ضخمی‌تر از خطوط فرعی قلم‌گیر می‌شد.

در بررسی هنر نگارگری دوران ساسانی به نام مانی برمی‌خوریم که نقاشی ایرانی با نام وی مُهر می‌گردد. از دوران ‌مانی مصور کردن کتب نیز متداول گشت. مهارت زیادی که از او در به تصویر کشیدن موضوع‌های مذهبی خود داشت باعث گردید که کتاب و نقاشی‌های او را معجزه و خود او را، پیامبر قلمداد کنند. با این همه، متاسفانه تاکنون اثری از آثار این مدور نامدار یافت نشده است و این به آن دلیل است که موبدان زردشتی و ارباب کلیسا، در طرد دین مانی که از سوی این حکیم عنوان شده بود، پافشاری کردند و ضمن کشتار مانویان و تبعید آن‌ها به قلمروهای دور شرقی از هیچ کوششی در محو آثار آنان فروگذار ننمودند.

با این که در آغاز رواج اسلام، مانویان تا مدتی از آزادی برخوردار شدند ولی خلفای عباسی در صدد از بین بردن این آیین برآمدند. شیوه‌ی نگارگری مانویان بعدها در پیدایش مکتب‌های گوناگون نگارگری ایرانی تاثیر به سزا گذاشت. بنابر اعتقاد مانویان، هر چه زیباست قابل پرستش نیز هست و این همان موضوعی است که باعث شد تا نگارگری ایرانی دارای جنبه‌های تزئینی بیشتری گردد.

وظیفه هنر نقاشی در دوران مانویان این بود که توجه را به عالم بالاتر جلب نماید و عشق و ستایش را به سوی فرزندان نور متوجه سازد و نسبت به زاده‌های تاریکی ایجاد نفرت نماید، به همین دلیل «تذهیب» در کتاب‌های مذهبی مانویان رواج بسیار یافت. در حقیقت تذهیب، صحنه‌ای از نمایش آزاد کردن نور و روشنایی به حساب می‌آمد. مانویان برای نمایش نور در آثار خود از فلزات گران‌بها چون طلا و نقره استفاده می‌کرند. به کار بردن فلزات گران‌بهایی چون طلای زرد؛ سفید و نقره که به فراوانی در نقاشی‌های ایران و همچنین در تذهیب‌های اسلامی متداول گردید ادامه مستقیم سنت هنر مانویان است.

تاریخ نگارگری پس از ورود اسلام

با ورود اسلام به این کشور پهناور و هنر خیز و گرایش هنرمندان ایرانی به دین، تغییراتی در هنر نگارگری نیز پدیدار گشت. نگارگری ایرانی که با توجه نکردن مستقیم به طبیعت به خلق نگاره‌های بدون حجم، نور و سایه‌روشن و به شیوه‎‎ی تجریدی می‎پرداخت اکنون با پایبندی به اجتناب از چهره نگارگری به خلق مناظری با شکوه از بهشت روی آوردند.

پس از گسترش دین اسلام در سرزمین‌های گوناگون، امپراتوری اسلامی تشکیل گردید. در این میان، ضمن آمیخته شدن فرهنگ‌های مختلف که به وسیله‌ی دین اسلام با یکدیگر اتحاد پیدا کرده بودند و با تاثیرات متقابل این فرهنگ‌ها در یکدیگر هنر اسلامی به وجود آمد که نمونه‌ی آن در کتب مذهبی با تزئینات تذهیب و تشعیر می‎توان یافت. این نقوش ابتدا در قرآن کریم با طلا و به‌صورت سرلوحه‌های مُذَهب نمودار گشت و آنگاه کم‌کم به دیگر کتب و بعدا به بناهای مذهبی و مساجد راه یافت. در زمان عباسیان با ترجمه‌ی کتب فارسی، یونانی و سریانی به عربی، مصور کردن کتب با الهام از سنت‌های باستانی نگارگری ایران و روم شرقی متداول گشت.

هنرمندان این دوره به ظرافت در آثار هنری توجه زیادی مبذول داشتند به گونه‌ای که در پاره‌ای از این سرلوحه‌ها و صفحات به‌قدری ظرافت‌کاری شده که گویی آفریننده آن، در نمایش این هنر به عالمی جز عالم ملکوت نظر نداشته است. در ان راه ایرانیان گوی سبقت را از دیگر هنرمندان اسلامی ربودند.

در دوران عباسیان ایرانیان صنعت کاغذسازی را از چینی‌ها آموختند و پس از آن که فن کتابت بر روی کاغذ به جای پوست متداول گشت، این هنر وارد مرحله‌ی جدیدی از تکامل خود شد. نگارگری دوران اسلامی علاوه‌بر تذهیب و تشعیر کتب و تزئین مساجد به دیوار کاخ‌ها نیز راه یافت و به تقلید از کاخ‌های ساسانی به نقاشی و تزئین کاخ‌ها اقدام شد. ابتدا با تزئین گل و برگ گیاهان شروع و سپس تصویر حیوانات و پرندگان و کم‎‌کم چهره‌سازی در آن دیده شد.

بدین ترتیب چهره‌سازی در نقاشی ایرانی مجددا رواج یافت. نگارگری ایرانی پس از طی مراحلی که به سبب بروز اتفاقات تاریخی بر آن گذشت، به دوران سلجوقی رسید و در این دوره شاهد خلق آثار ارزشمند در زمینه‌های گوناگون هستیم، آثار زیادی از جمله کتاب‌های مصور و نقاشی دیواری از دوران سلجوقی باقی مانده است. با این همه، برای بررسی هنر این دوره به دلیل تنوع و زیبایی بیشتر باید به سراغ کاشی‌ها و سفال‌های لعاب‌دار این دوره رفت. هنرمندان این دوره ترجیح می‌دادند که با همان ظرافت و دقت بر روی سفال‌ها و کاشی‌ها نقاشی کنند. این سفال‌ها به علت قلم‌گیری‌های ظریف و لعاب‌کاری عالی آن به سفال‌های مینایی شهرت پیدا کرده است.

سبک و شیوه‌ی آثار نقاشی هنرمندان دوره‌ی سلجوقی بعدها در نقاشی‌های دوران پس از حمله مغول به ایران نیز ادامه یافت. این امر، گویای این نظر است که رواج نگارگری ایران ربطی به حمله و استیلای مغولان بر ایران ندارد بلکه پس از این حمله پاره‌ای از عناصر نقاشی ایران نیز به نقاشی چینی و دیگر جاهایی که مغولان بر آنجا استیلا یافتند، نفوذ کرد. ویژگی عمده نقاشی در دوره‌ی سلجوقی، استفاده از رنگ‌های تخت همراه با قلم‌گیری‌های ظریف و انسان‌هایی با موهای مشکی بلند، معمولا بافته شده با قیافه‌های ایرانی است که در اغلب آثار این دوره بافت می‌شود.

منابع: کارگاه نگارگری، نقاشی ایرانی از کهن‌ترین روزگار تا دوران صفویان، گلستان هنر، آشنایی با رنگ‌آمیزی در هنر ایرانیان، سیر تاریخ نقاشی ایران.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

نظرات شما باعث بهبود و تنوع بیشتر مطالب هنری خواهد شد.