هنرهای سنتی ایران

هنر سنتی، هنری است که بخشی از فرهنگ گروه خاصی از مردم است که با مهارت‌ها و دانش‌هایی که در طول سال‌های مختلف، نسل به نسل منتقل شده است. هنر ایرانی در جهان شناخته شده است و از دیرباز تا به امروز ایرانی‌ها در زمینه هنر و صنایع‌دستی فعالیت دارند. در این مطلب قصد داریم شما را با هنرهای سنتی ایران آشنا کنیم و اطلاعات جامع و کاملی از انواع هنرهای سنتی در اختیار شما قرار بدهیم.

هنرهای سنتی چیست؟

هنرهای سنتی از فردی به فرد دیگر آموخته می‌شوند و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شوند و تحت تأثیر فرهنگ، خانواده، قومیت و دوران هستند. هنرهای سنتی اغلب نشان‌دهنده یک مکان یا گروهی از مردم هستند. همچنین می‌تواند افکار و احساسات نقطه‌ای از تاریخ را بیان کند.

با توجه به قدمت هنر در ایران می‌توان گفت: هنرهای سنتی ایران در دو گروه معماری و صنایع‌دستی خلاصه‌ می‌شوند که ریشه در سنت و فرهنگ ایرانی دارند.

هنرهای سنتی که مربوط به معماری هستند محل بروز و پیدایش آن‌ها در بناها است و با حضور خود به ابنیه روح و جلای ویژه می‌بخشند از هنرهای وابسته به معماری می‌توان به آجرکاری، گچ‌کاری، آیینه‌کاری و غیره اشاره کرد.

گروه دوم از هنرهای سنتی ایران که وابسته به هنرهای دستی و صنایع‌دستی هستند می‌توان به انواع رودوزی‌ها، هنرهای چوبی، هنرهای فلزی، سفالگری و غیره اشاره نمود.

نتیجه حاصل از این هنرها به گونه‌ای است که در چشم بیننده آشنا، هویت قومی و ملی نهفته در آن‌ها را آشکار می‌کند و تفاوت‌های فرهنگی هر قوم با قوم دیگری را با خود به همراه دارد به همین دلیل می‌توان گفت: آثار هنری سنتی ایران نتیجه‌ی سه عامل به هم پیوسته هستند که عبارتند از:

1. هدف: ناشی از نیازهای مادی و معنوی نیز آداب و سنن هر قوم و منطقه‌ای است.
2. شکل ظاهری: متأثر از تزئین ظاهری اثر است و سبب شناسایی و تمایز آن با محصولات اقوام و مناطق دیگر می‌شود.
3. فناوری: متناسب با روش تولید و مواد مصرف شده در هر منطقه امکان تفکیک آثار مشابه هر منطقه با منطقه‌ای دیگر و نیز هویت و سنت‌های یک اثر را پدیدار می‎کند. طبیعی است که هماهنگی بین این سه عامل به کیفیت مطلوب اثر منتهی خواهد شد.

معماری سنتی ایران

بخش مهمی از هنرهای سنتی ایران، در معماری ایرانی نمود یافته است که در ادامه به هنرهای مهم و اصلی که به معماری ایرانی هویتی خاص و منحصر به فرد داده است، معرفی می‌کنیم که این هنرها به عنوان هنرهای وابسته به معماری دسته‌بندی می‌شوند.

آیینه‌کاری

هنر آیینه‌کاری از ابتکار هنرمندان ایرانی است که از طریق ایجاد اشکال و طرح‌های تزئینی منظم هندسی، از قطعات کوچک و بزرگ آیینه به وجود می‌آید که سطح داخلی بنا را با انعکاس گسترده، درخشان و پرنور می‌کند.

مدارک تاریخی نشان می‌دهد که اولین بار در دوره شاه طهماسب صفوی در قزوین از این هنر برای تزئین بناها استفاده شده است. به کارگیری این هنر در دوره‌ی صفوی استمرار یافت به گونه‌ای که در کاخ عالی‌قاپو و چهلستون اصفهان نیز نمونه‌های آن را می‌توان دید.

اوج شکوفایی هنر آیینه‌کاری در دوره‌ی قاجار است که از نمونه‌های قابل‌ذکر آن می‎‌توان کاخ بادگیر، تالار آیینه، عمارت شمس‌العماره در مجموعه‌ی کاخ گلستان و همچنین ایوان و آستانه شاه عبدالعظیم و آیینه‌کاری آستان قدس رضوی را می‌توان نام برد.

در دوره پهلوی نیز می‌توان به آیینه‌کاری کاخ مرمر و موزه‌ی سبز در کاخ سعدآباد اشاره کرد که در این دوران هنرمندان زبردستی در اصفهان، تبریز و تهران بودند که شهرت زیادی داشتند.

مقرنس‌کاری

به تزئینات قندیل مانندی که بیشتر در بناهای مذهبی مانند مسجد، مدرسه، مقبره به کار می‌رود، مقرنس‌کاری می‌گویند که به مقرنس قطار‌بندی نیز می‌گویند. به طور کلی مقرنس‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

• مقرنس متصل: این نوع مقرنس‌ها هنگام احداث بنا ساخته می‌شود و تزئینات کمی دارد.
• مقرنس منفصل (مجزا): این نوع مقرنس مانند قندیل‌های آهکی غارها است و با مواد چسبنده مثل گچ، سیمان و گِل به بنا متصل می‌شود.

مقرنس‌ها با مواد و مصالح مختلفی مانند گچ، آجر، کاشی و آیینه تزئین می‌شوند. این هنر در دوره‌ی اسلامی در ایران رواج پیدا کرد که نمونه‌های ابتدایی آن را می‌توان به صورت فرم‌های ساده در مقبره‌ی امیر اسماعیل سامانی در بخارا دید که در دوره‌های بعد تکامل یافت.

در دوره‌ی صفوی مقرنس‌های منفصل رواج پیدا کرد که از نمونه‌های زیبای آن می‌توان به مقرنس‌های مسجد امام اصفهان، بنای باغ چهلستون و کاخ عالی‌قاپو اشاره کرد.

هنر مقرنس‌کاری در دوره زندیه، ادامه‌ی هنر دوره‌ی صفوی بدون نوآوری و تازگی بود در دوره قاجار با ورود هنر غرب به ایران، مقرنس‌کاری نیز تأثیر قابل‌توجهی از آن دید که نمونه‌ای تأثیر را می‌توان در مدرسه شهید مطهری مشاهده کرد.

گچبری

ایجاد نقش و نگار و نقوش هندسی و سنتی روی گچ را گچبری می‌گویند. این هنر در دوره‌های مختلف از نظر فرم، ساخت و طرح‌های به کار رفته متفاوت بوده است. سابقه‌ی این هنر به دوره‌ی ایلامی‌ها در منطقه هفت‌تپه در خوزستان و آثار گچی کشف شده‌ی آن می‌رسد.

در دوره‌ی اسلامی این بیشتر در فضاهای مذهبی مانند مساجد، آرامگاه‌ها و مقبره‌ها به کار می‌رفته است و طرح‌های آن بیشتر گل و بوته، نقوش انتزاعی اسلیمی و ختایی است. در دوره‌ی زند و قاجار از گچبری برای تزئینات داخل بناهای خانه اشراف استفاده می‌شد و در دوره‌ پهلوی این هنر کم‌کم از رونق افتاد و در حال حاضر نیز کمتر کسی است که در این هنر مهارت داشته باشد و امروزه بیشتر گچبری‌ها به صورت قالبی ساخته شده و بعدا به بنا اضافه می‌شوند.

کاشی کاری

هنر شکل بخشیدن به گِل، پختن آن به کمک حرارت در کوره و تزئین آن با طرح، نقش، لعاب، رنگ و پختن مجدد آن در کوره را کاشی‌کاری می‌گویند. انواع کاشی که در هنر کاشی‌کاری مورد استفاده قرار می‌گیرند، عبارت است از:

• خشت‌کاشی
• کاشی زرین فام
• کاشی معرق
• کاشی هفت رنگ
• کاشی معقلی

آهکبری

آهکبری به تزئینات طاق‌ها و نمای داخل حمام‌ها که با استفاده از آهک انجام شده است گفته می‌شود. به دلیل خاصیت جذب آب و محکم‌تر شدن آهک، در محل‌های مرطوب از این ماده استفاده می‌شود.

برای کار ابتدا آهک را روی دیوار کشیده و در حالتی که هنوز مرطوب است، نقش را روی آن نصب می‌کنند سپس با کندن قسمت‌هایی از کار، آن را گودتر می‌کنند. بیشتر اوقات از رنگ برای زیباتر شدن تزئینات بهره گرفته می‌شود تا جلوه‌ای زیباتر پیدا کند.

از نمونه‌های معروف هنر آهک‌بری می‌توان به حمام وکیل شیراز اشاره کرد. تزئینات آهکبری در فضای داخلی و بیشتر برای فضای سرد حمام استفاده می‌شود. نقوش به کار رفته در تزئینات حمام‌ها معمولا گل و بته، بلبل و طاووس است.

آجرکاری

در معماری ایرانی آجر غیر از وسیله‌ای برای ساخت دیوارها و پوشاندن و جدا کردن فضاها به عنوان یک عنصر تزئینی مثلا برای ساخت کتیبه‌ی بنا به کاربرد دارد. دوره‌ی سلجوقی اوج هنر آجرکاری در معماری ایران است.

سابقه‌ی به کارگیری آجر در معماری ایرانی به تپه سیلک کاشان می‌رسد. آجرکاری به مرور زمان تکامل یافت و در دوره‌ی ایلخانی در نماها از آجرهای نقش برجسته که به "مهری" شهرت دارد استفاده شده است که نمونه‌های زیبای آن در گنبد سلطانیه قابل مشاهده است.

حجاری

شکل دادن و نقش پردازی سنگ به روش‌های برش، ترش و خراش به منظور ساخت و تزئین اشیا یا نمای یک بنا را حجاری می‌گویند. برای این کار قسمتی از سنگ را برای ایجاد طرح و نقش با استفاده از قلم و چکش، تراش می‌دهند پ. این اتفاق معمولا روی سطوح صاف انجام می‌شود.

برای کار بیشتر از سنگ‌های مرمر و گرانیت استفاده می‌شود. این هنر برای ساختن نقش برجسته و سنگ قبر نیز کاربرد دارد. از نمونه‌های مشهور استفاده از حجاری در بنا می‌توان، نقش برجسته‌های تخت جمشید را نام برد.

صنایع‌دستی سنتی ایران

صنایع‌دستی به مجموعه‌ای از هنرها و صنعت‌ها گفته می‌شود که عمدتا با استفاده از مواد اولیه بومی تولید شده و در برخی از مراحل اساسی تولید ممکن است از ابزارهای ماشین‌آلات ساده نیز بهره ببرد. این فرآیند موجب تهیه و ساخت محصولاتی می‌شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر متجلی است و نهایتا حاصل کار دارای روح و هویتی است که باعث تفاوت آن با مصنوعات مشابه ماشینی و صنعتی می‌شد.

صنایع‌دستی فلزی یا آلیاژی

صنایع‌دستی فلزی به محصولاتی گفته می‌شود که به شیوه سنتی با ابزار دستی و انواع فلزات مانند مس، نقره، طلا، آهن و انواع آلیاژها مانند برنج و ورشو تولید می‌شود. محصولات فلزی را می‌توان متناسب به نوع کار روی آن‌ها نیز تقسیم‌بندی کرد.

میناکاری، قلمزنی، برجسته‎کاری، مشبک‌کاری، حکاکی روی فلز، ملیله‌کاری، طلاکوبی روی فولاد (ترصیع)، فیروزه‌کوبی، زیورآلات سنتی، قفل‌سازی، چاقوسازی، کوفته‌گری و دواتگری جزء زیرمجموعه صنایع دستی‌فلزی هستند.

سفال، سرامیک و کاشی‌سازی

به محصولاتی که با استفاده از گل رس و به کمک دست یا چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می‌شوند، سفال می‌گویند. محصولاتی که نیز با استفاده از خاک کائولن ساخته و پخته می‌شوند سرامیک نامیده می‌شوند.

گاهی هنرمند برای تکمیل کار اقدام به نقاشی، کنده‌، کاری و یا ایجاد نقوش برجسته روی آن‌ها می‌کند. از لعاب مناسب برای پوشش سطح اشیا استفاده می‌شود که به آن‌ها سفال یا سرامیک لعابدار می‌گویند. کاشی‌کاری هم در این گروه قرار می‌گیرید که خود انواع گوناگونی دارد.

حصیربافی و بامبو بافی

این محصولات با استفاده از ساقه و شاخه‌های خرما، برنج، الیاف یا ساقه‌ی گیاهان دیگر در مناطق شمال و جنوب ایران بافته شده و بیشتر در انواع سبد، دمکنی، سفره، زیرانداز و بادبزن دیده می‌شود. محصولات بامبو نیز بیشتر در مناطق شمالی تولید می‌شود که از آن سبد و مبلمان تهیه می‌کنند.

صنایع‌دستی چرمی و پوستی

محصولاتی هستند که با استفاده از پوست و چرم دباغی شده به روش سنتی تولید می‌شوند. هنرهایی مانند هنر سوخت، پوستین‌دوزی، نقاشی روی چرم، چارق‌دوزی و لوازم زینتی چرمی در این گروه قرار می‌گیرند.

بافته‌های داری

محصولاتی که با استفاده از دارهای افقی و عمودی تولید می‌شوند، بافته‌های داری می‌گویند. محصولاتی همچون؛ قالی، گلیم، شیرگی پیچ (سوماک)، ورنی، زیلو و گبه جزء این دسته هستند.

پاپیه ماشه

این محصول با استفاده از کاغذهای بازیافتی مثل روزنامه و به کمک چسب و لاک تهیه می‌شود. سطح خارجی کار به وسیله‌ی مینیاتور تزئین شده و با لاک مخصوص پوشیده می‌شود. انواع آن بیشتر به صورت جعبه، جلد کتاب، قلمدان و قاب آیینه است.

صنایع‌دستی چوبی

به دلیل تنوع آب و هوایی، انواع چوب‌ها مانند صنوبر، سنجد، گلابی، شمشاد، گردو، فوفل، عناب در ایران به دست می‌آید. هنرهای چوبی بیشتر در مناطقی که چوب فراوان است تولید می‌شوند. صنایع‌دستی چوبی عبارتند از:

• معرق‌کاری
• خراطی چوب
• مجسمه‌سازی
• منبت‌کاری
• کنده‌کاری
• مشبک‌کاری
• خاتم‌سازی
• ساز سازی

 

 

 تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.