آموزش گبه بافی

گبه‌بافی جز هنرهایی هست که در ایلات عشایر بسیار رایج است و در این مناطق بیشتر بافته می‌شود. این هنر جز یکی از زیر شاخه‌های هنر نساجی و بافندگی سنتی می‌باشد که به کمک دار و به روش تار و پودی بافته می‌شود. امروزه نسبت به گذشته گبه طرفدارن زیادی پیدا کرده است و حتی در زندگی شهرنشینی هم در منازل کاربرد بسیاری دارد به‌طوری که این روزها افراد شهرنشین هم تمایل دارند خودشان این هنر زیبا را یاد بگیرند و گبه ببافند. در این مطلب سعی شده است تا نحوه بافت گبه و روش‌های بافت آن،  اصول بافت گبه و نکات کلیدی که در بافت آن باید رعایت شود تا یک گبه مرغوب و با کیفت بافته شود را به‌طور کامل به آن پرداخته‌ایم.

نحوه بافت گبه

همان طور که در مقاله هنر گبه‌بافی توضیح دادایم، هنرمندان با روش‌های مختلفی این اثر هنری زیبا و چشم‌نواز را خلق می‌کنند که در ادامه نحوه بافت هریک از این روش‌ها را با جزئیات توضیح‌ داده‌ایم. انواع روش‌هایی که در بافت گبه استفاده می‌شوند، عبارت‌اند از:

• چله‌کشی فارسی
• کوجی پیچی
• زنجیره‌بافی
• ملیله بافی
• روش فارسی

چله‌کشی فارسی

 چله‌کشی دار افقی (زمینی) ابتدا در محلی باز با استفاده از سه عدد میله فلزی به قطر 5/1 سانتی‌متر و طول حدود یک متر عمل چله دوانی انجام می‌گیرد که میله‌ها به‌طور عمودی در زمین قرار می‌گیرند و فاصله‌ی میله اول تا میله دوم یک متر و یله دوم با میله سوم به اندازه‌ی طول گبه (چنانچه طول گبه 3 متر باشد فاصله میله‌ی دوم و سوم 3 متر است) و میله دوم در امتداد میله اول و سوم قرار نگیرد تا کنترل چله‌کشی با سهولت امکان‌پذیر باشد.

نخ چله را دور میله اول گره می‌زنند و از سمت میله دوم رد نموده و از سمت چپ میله سوم دور می‌زند. در برگشت و از سمت چپ میله دوم رد شده از سمت راست میله‌ی اول عبور داده خواهد شد به‌طوری که نخ‌های بین میله‌ی اول و دوم به‌صورت ضربدر قرار گیرند، این عمل به تعداد تارهای محاسبه شده بر اساس نقشه‌ی گبه یا اندازه‌ی دلخواه بافنده تکرار می‌شود. تعداد 6 الی 12 تار که بستگی به اندازه‌ی گبه دارد، برای شیرازه پیچی گبه در طرفین چله اضافه می‌شود.

پس از آماده شدن، چله‌ها باید بر روی دار، گبه منقل گردد که امکان به هم خوردگی و بی‌نظمی در چله وجود دارد. برای جلوگیری از این امر، نخ چند لایه‌ای را به اندازه‌ی دو برابر عرض گبه در نظر می‌گیرند و نخ‌های دوانده شده را روی میله‌ی اول دو به دو، به شکل گیس‌باف گره می‌زنند یا چپ و راست از لا‌به‌لای چله‌ها رد می‌کنند، بدین ترتیب نخ‌های چله را دو به دو از هم جدا می‌کنند. انجام این کار برای شمارش و دوخت زدن چله در زیر دار صورت می‌گیرد. پس از اتمام کار چله دوانی، یک رشته نخ از نوع نخ چله به طول 8 برابر عرض گبه را شش لا می‌کنند و آن را تاب می‌دهند و سپس دو سر این نخ 6 لایه را به‌صورت کلاف در می‌آورند که به این نخ نزله می‌گویند.

نخ‌های چله را که نزدیک به میله سوم هستند، در دسته‌های 6 تا 8 تایی به وسیله نخ نزله از یکدیگر جدا نموده، با چپ و راست کردن، نخ نزله را به صورت گیس بافت در می‌آورند. اگر گبه موردنظر 30 رجی باشد 6 تایی و اگر 40 رجی باشد، 8 تایی جدا می‌گردند.

هر 10 گره به منزله‌ی رج شمار گبه است، از این روش برای گره زدن ریشه‌های اضافی روی سر دار در دستگاه گبه به روش فارسی و تقسیم چله‌ها به‌طور یکنواخت روی سر دار استفاده می‌کنند.

پس از آماده شدن چله، آن را از میله‌ها درآورده و جای میله‌ها را با نخ ضخیم یا طناب عوض می‌کنند. سپس چله‌ها را با احتیاط روی دار گبه می‌اندازند. در این مرحله سر دار را از یک طرف وارد چله‌ها نموده (فاصله‌ی میله دوم و نخ نزله) بعد گیس‌باف میله اول را به طناب‌پیچ مربوط به زیر دار دوخت می‌زنند پس از اتمام کارهای بالا چله‌ها را از بالای سر دار قرار گرفته است در دسته‌های چندتایی متناسب با نخ نزله با هم گره می‌زنند. نخ نزله وظیفه تفکیک و جدا کننده‌ی چله‌‌ها در عرض گبه در مرحله‌ی پایین‌کشی آن را به عهده دارد. پس از اطمینان از پخش سریع چله در سر دار و بر دار و یکنواختی آن، به وسیله گاوه و یا پیچ مربوط چله را سفت می‌نمایند. در این نوع چله‌کشی معمولا از تسمه‌ی چوبی یا آهنی برای مهار چله‌ها، قبل از شروع گلیم‌بافی، استفاده نمی‌شود چون مهر چله به زیر دار در این نوع چله‌کشی برای جلوگیری از کیستی و چرخش چله کافی می‌باشد.

کوجی پیچی

 برای بستن کوجی چوب یا میله‌ای فلزی به قطر 4 تا 6 سانتی‌متر و به اندازه‌ی عرض دستگاه انتخاب می‌کنیم. این چوب که همان کوجی است، در ابتدا دو طرف چوب یا میله‌ی مذکور را با دو رشته طناب محکم به راست روها می‌بندند و سپس نخ چندلا شده‌ی دیگری که طول آن بیش از طول کوجی باشد، به دو سر چوب کوجی و یا به میخ‌هایی که در دو سر چوب زده شده، بسته می‌شود. این نخ که در سرتاسر چوب قرار گرفته، با نخ باریک دیگری که یک در میان چله‌ها را به وسیله‌ی آن جدا می‌کند، گره می‌خورد. به‌طوری که با کشیدن نخ اصلی، چله‌ها قابل کشیده شدن روی کوجی می‌باشند و با کشیدن نخ اصلی به دو سر کوجی امکان پخش بیشتر چله روی چوب کوجی وجود خواهد داشت. از آنجا که چله‌ها در پایین کوجی حالت ذوزنقه دارند، از جمع شدن گبه در طرفین جلوگیری می‌کند. برای پیوند چله به نخ کوجی و تفکیک چله‌‌های زیر و رو ایجاد فاصله بین آن‌ها ایجاد می‌شود که بعد از کامل نمودن کار جهت پیوند نخ چله به نخ کوجی، دو قطعه چوب زیر سری، در دو طرف چوب کوجی در روی راست روها قرار می‌دهند تا چوب کوجی بلندتر از سطح چله قرار گرفته شود و نخ‌های زیر و رو مشخص گردند.

زنجیره‌بافی

عمل زنجیره‌بافی قبل از بافت گبه انجام می‌شود و روش بافت به این ترتیب است که نخی دولا شده را که از جنس چله می‌باشد، انتخاب کرده و یک سر آن را به دور اولین جفت چله پیچیده و چله‌ها جفت‌جفت (دوتادوتا) دور زده و این کار را تا اتمام تارها ادامه می‌دهند. این عمل را زنجیره‌بافی می‌گویند و معمولا چله‌کش‌ها و بافندگان با سلیقه خود را از روش فوق برای مهار کردن پودهای گبه‌بافی استفاده می‌کنند.

گبه‌بافی به روش فارسی

در این نوع گبه‌بافی پس از بافت زنجیره فقط از پود ضخیم استفاده می‌شود. این پود باید از جنس چله و هم رنگ آن باشد. پود مذکور به زیگزاک و به وسیله انگشتان کف دست در سر تا سر چله عبور داده و با کوبیدن اولین پود، از طریق کوجی و پایین آوردن چوب هاف مجددا زیگزاک دم کار را به وجود می‌آورند و سر پود قبلی را برای کشیدن پود بعدی با دور زدن و عبور دادن از تارهای شیرازه و به روش فوق در سر تا سر چله از بالای زیگزاک عبور داده و با دفتین آن را می‌کوبند تا روی پود قبلی قرار گیرد، این امر متناسب با اندازه گبه از 6 تا 15 بار تکرار می‌شود. در این نوع گبه‌بافی چون نخ‌های پود و چله با هم حالت به علاوه (+) دارند یکی از زیر و یکی از رو قرار گرفته و چنانچه خوب کوبیده شود و پود از جنس چله باشد حالت بافت پارچه را دارد و دوام گبه را زیاد می‌نماید.

ملیله‌بافی

در زمان بافت گلیم (وقتی که نیمی از گلیم بافته شده و یا پس از اتمام آن) چله‌کش‌ها و یا بافندگان، با سلیقه‌ی خود، پشم را به طول 5/1 برابر عرض گبه به صورت دولا (و دو رنگ) انتخاب می‌نمایند و این دو رنگ پشم را از لا‌به‌لای چله‌ها و تار زیر و تار رو عبور داده سپس با دفتین روی آن می‌کوبند. این عمل را که به گبه‌بافی نقش خاصی می‌دهد، ملیله‌بافی می‌گویند.

اصول بافت گبه

باید توجه داشت که گبه در هر اندازه که بافته می‌شود، بستگی به نقشه، دار، مواد لازم بافت و ابزار بافت و مهارت کامل بافنده دارد. اگر در موارد مهم دقت و توجه نشود و با حوصله و رعایت اصول بافت انجام نگیرد بدون شک گبه بافته شده فاقد کیفیت و مرغوبیت می‌باشد. اصول بافت گبه به شرح زیر است:

1- انتخاب نقشه‌ی مناسب گبه: انتخاب نقشه مناسب، حال چه ذهنی باشد چه دارای طرح بر روی کاغذ شطرنجی باشد، بستگی به طرح نقشه، رنگ‌آمیزی، رج‌شمار و اندازه دارد و باید درست انتخاب شود. در هر مورد بافت ذهنی و بافت نقشه باید طوری باشد که با عدم تمایل خریدار مواجه نشود.

2- صاف و یکنواخت بودن ابتدای کار: این قسمت از کار به عنوان پایه و اساس گبه می‌باشد که گاه به علت شل یا نامنظم بودن آن، گبه ناصاف می‌شود. در صورت چنین مشکلی باید چله‌ها را منظم کرد و سفتی چله‌ها را یک دست و یکنواخت کرد و با ضربه زدن دفه و یا اضافه کردن خامه در چند رج، سطح کار را یکنواخت و مشکل را برطرف کرد.

3- کنترل میزان بافت با نقشه: تمام قسمت‌های طرح باید با بافت مطابقت داشته باشد و طبق نقشه اگر پنج سانتی‌متر از نقشه بافته شده، گبه بافته هم باید روی دار پنج سانتی‌متر باشد و نه کمتر یا بیشتر.

4- اندازه‌گیری میزان بافت در گبه: تمام قسمت‌های گبه از طول و عرض گرفته تا موارد دیگر باید طبق نقشه استاندارد باشد و در حین کار باید به‌طور مداوم رعایت شود. بافت صاف و بدون نقص گبه به‌عنوان کیفیت خوب و مرغوبیت آن محسوب می‌شود و اگر بافنده دقت لازم را رعایت نکند، عکس این مطلب صدق می‌کند.

5- استفاده از طرح‌های اصیل در گبه: اگر در بافت گبه‌های طرح‌دار، از طرح‌های اصیل که از ویژگی‌های قومی و فرهنگی و آداب و رسوم و وضعیت زندگی مردم است، الهام نگرفته باشد آن طرح غیر اصل بوده و گبه اصالت لازم را دارا نیست.

6- شیرازه متصل در گبه‌بافی: شیرازه گبه بهتر است در حین بافت زده شود. شیرازه متصل که از دوام بیشتری نسبت به شیرازه منفصل برخوردار است که در حین بافت زده می‌شود.

ویژگی‌های بافت گبه مرغوب

مواردی که در بافت گبه‌ی مرغوب باید رعایت شود، عبارت‌اند از:

1- نمره‌ی نخ خامه با رج شمار نقشه تناسب داشته باشد.

2- طرح‌های هندسی دارای تقارن باشد.

3- نمره‌ی نخ چله و پودها (چه در گلیم‌بافی ابتدای کار چه در هر رج) باید با رج شمار تناسب داشته باشد.

4- بافت گبه باید توسط یک بافنده تا آخر ادامه پیدا کند و اگر به هر علتی چنین نشد؛ بافنده‌ی دیگر که ادامه‌ی بافت گبه را انجام می‌دهد باید در سطح کار بافنده قبلی باشد و طرز گره زدن و کوبیدن پودها و زدن شیرازه‌های بافنده دوم همانند بافنده‌ی اول باشد.

5- بعد از هر رج بافنده برای پودگذاری در هر رج به یک میزان پودگذاری انجام دهد یعنی اگر در هر رج بافت سه پود استفاده می‌شود تا آخر بافت باید در هر رج سه پود زده شود.

6- سعی شود که پودها در هر رج یکسره و بدون پارگی زده شود زیرا باعث عیب درفشی در گبه می‌شود که خسارت زیادی به آن وارد می‌شود.

7- در هر رج و هر قسمت از بافت گبه هنگام دفه زدن شدن، شدت کوبیدن باید به یک اندازه باشد. در غیر این صورت باعث رگه‌دار شدن گبه می‌شود.

8- پس از هر رج بافت، قبل از پود زدن باید عمل سرکشی ریشه‌ها انجام شود تا پشت گبه به‌صورت زمخت دیده نشود و برای این که هر گره در جای خود قرار گیرد از قشو یا اره استفاده می‌شود.

9- پس از هر رج بافت بعد از پود زدن پرزهای اضافی گبه برداشته شود.

10- حتما برای گره زدن هر گره به روشی ترکی از دو تار چله روی هاف و زیر هاف استفاده شود.

11- میزان بافت هر اندازه باشد، باید طرح‌ها و نقشه‌هایی که بافنده طبق نقشه زده است، مطابقت داشته باشد.

12- هنگام پایین‌کشی حتما دقت شود تا به طور دقیق پایین کشی انجام شود که نیاز به حوصله و دقت دارد.

13- هنگام پایین آوردن گبه باید پس از اتمام کار گبه، چله‌ها را شل کرد و با خط‌کش اندازه‌ای که برای ریشه در نظر داریم، به همان اندازه باشد و بعد به‌صورت منظم و طبق استاندارد قیچی کنیم.

14- بافنده‌ هر رج از بافت گبه را طبق نقشه ببافد و دقت کند هیچ رج از بافت جا نیفتد و یا رجی اضافه نشود.

15- گلیم‌بافی ابتدای کار پس از زنجیربافی باید سه تا پنج سانتی‌متر بافته شود یا در اصطلاح محله شله بافی، ابتدای بافت زده شود.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: آموزش هنر گبه بافی

فراموش نکنید با ارسال نظر در زیر هر مقاله به ما در ارسال و بهبود مقالات بعدی یاری خواهید رساند.

‌