هنر فلزکاری چیست و چگونه انجام می‌شود

شکل‌دهی و تزئین فلزات برای ساخت اشیای تزیینی و کاربردی به‌وسیله‌ی ابزار و روش‌های متفاوت به‌صورت حجمی و مسطح را هنر فلزکاری می‌‌گویند. این هنر یکی از قدیمی‌ترین هنرهای سنتی ایران و جهان می‌باشد که به‌صورت کاربردی توانسته در زندگی بشر نقش چشمگیری داشته باشد. هزاران سال است که هنرمندان با ذوق، استعداد و خلاقیت خود توانسته‌اند فلز را به‌صورت ساخته‌هایی در اشکال مختلف و متناسب با زندگی روزمره و احتیاجات خویش خلق نمایند. آثار نفیس و ارزنده‎ای از این ساخته‌ها شامل انواع ظروف و اشیا تزئینی و مصرفی می‌باشد که هم اکنون زینت‌بخش خانه‌ها، اماکن و موزه‌های جهان می‌باشد. فلز به دلیل خصوصیات بی‌نظیری که در خود دارد از لحاظ ذوب، ریخته‌گری، شکل‌پذیری و دوام فوق العاده و ... توانسته سهم به سزایی را در ارائه آثار هنری توسط صنعتگران داشته باشد. تنوع آثار و اشیای فلزی سنتی ناشی از عوامل سه‌گانه‌ی تشکیل‌دهنده‌ی صنایع دستی، یعنی نوع کاربرد، شکل ظاهری و روش ساخت آن‌هاست. فروشگاه اینترنتی پرنون قصد دارد در این مقاله هنر کهن فلزکاری را به شما هنر دوستان معرفی نماید. 

1- تاریخچه هنر فلزکاری

هنر فلزکاری سابقه‌ای بس طولانی و تاریخی دارد. دلیل این ادعا اشیایی است که در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی در سراسر دنیا به‌دست آمده است و مربوط به هزاران سال پیش می‌باشد. پایداری فلز در شرایط مختلف باعث حفظ مدارک پیشینه‌ای این هنر و صنعت گردیده است. چیزی که امروزه به آن فلزکاری گفته می‌شود متناسب با دیدگاه هر دوره دارای عملکرد منحصربه‌فرد نیاز زندگی بوده است. همین که انسان‌ها تقریبا در 6000 سال قبل آموختند که چگونه با فلز کار کنند، بهره‌وری کار به مقدار زیادی افزایش یافت. پیشرفت فزاینده روش‌های فلزکاری و افزایش تنوع روش‌های صنعتگری منجر به رشد تخصص صنعتگران و فلزکاران گردید و در این میان رفته رفته آهنگران و طلاسازانی به‌وجود آمدند که تخصص آن‌ها ساخت زیورآلات و وسایل تزئینی از طلا، نقره، مس، برنز و آهن بود. سابقه هنر حکاکی و کنده‌کاری روی فلز در ایران، حدودا به هزاره چهارم پیش از میلاد می‌رسد. در آثاری که در حاشیه دشت لوت، در طی عملیات باستان‌شناسی سال 1353 هجری شمسی بشقابی مفرغی (برنزی) و یک پوسته به‌دست آمده که در وسط آن نقش غزالی است که با چکش‌کاری برجسته شده و جزئیات بدن جانور با قلم حکاکی شده است. همچنین لوحه‌های مفرغی مربوط به هشتصد سال پیش از میلاد یافت شده است که نقوش به روش حکاکی روی آن ایجاد شده است. از آثار هنری که به شیوه حکاکی و قلمزنی از دوران قدیم به یادگار مانده است مجموعه‌ای از بشقاب‌ها و تُنگ‌های نقره‌ای دوران ساسانی در ایران می‌باشد که قسمت اعظم این آثار گرانقدر در موزه آرمیتاژ لنیگراد روسیه است. علت این که این همه آثار در روسیه جمع‌آوری شده است ساده است چرا که ایالت «پرم» که بیشتر این اشیا در آن‌جا پیدا شده‌اند مرکز تجارت پوست در خاور قدیم بوده و به همین علت تجار ایرانی نقره‌های خود را با کالا‌های آن‌جا معاوضه می‌کرده‌اند. قسمت اعظم این مجموعه‌ها بشقاب هستند که بروی آن‌ها تزئینات متنوعی صورت گرفته و با تکنیک قلمزنی با کیفیت طراحی عالی و حرکات آدم‌ها و حیوانات در نهایت وضوح هستند. به جز آثار عالی نقره و طلا مجموعه‌ای از ابریقهای (کوزه) برنزی که به زمان ساسانیان تعلق دارد و جدیدترین آن‌ها تا دوران اسلامی ادامه یافته است، این ابریقها صاف هستند ولی در ناحیه گردن بعضی آن‌ها یا قسمت پایه تزئیناتی جزئی به چشم می‌خورد. ابریقهای برنزی که تزئینات استادانه‌ای دارند نقوش‌شان شبیه نقوش ابریق‌های نقره‌ای است و بر روی آن‌ها تصاویر انسان و حیوان به چشم می‎خورد.

آثار فلزی دوران تیموری آخرین آثار سبک و شیوه تزئین سده میانه است که در ایران، موصل، سوریه و مصر به کار گرفته می‌شد. در دوران صفویه سبک ایرانی تحت فرمانروایان صفوی به سرعت رشد می‌کند و به طور مشخص بومی می‌گردد. از دوره صفوی نیز نمونه‌هایی از حکاکی دیده می‌شود از جمله 2 پایه شمعدان‌هایی که به آن‌ها آیات قرآنی و اسامی دوازده امام چهارده معصوم نقش بسته شده است دیده می‌شود. از دوره‌های صفویه به بعد از تعداد آثار به جای مانده به صورت حکاکی کاسته می‎شود و به جای آن هنر قلمزنی اصفهان اوج می‎گیرد. در حال حاضر فلزکاری در ایران با وجود فراز و نشیب‌هایی که در طول تاریخ داشته در شهرهای تبریز، اصفهان، شیراز، اهواز، باختران، بروجرد و چندین شهر دیگر در سطحی گسترده رواج دارد.

2- معرفی هنر فلزکاری

ساخت و تزئین دو مرحله‌ی اصلی از تولید آثار هنری فلزی است که گاه در امتداد یکدیگر و گاهی نیز به‌صورت ترکیبی به کار گرفته می‌شوند. ساخت و شکل‌دهی اشیا و ظروف فلزی به سه روش «کوبشی»، «ریختگی» و «ساز و بست» انجام می‌شود. روش کوبشی شامل چکش‌کاری (دواتگری)، ورق‌کاری و پرس و خم‌کاری است. روش ریختگی همان قالبی است و ملیله‌سازی، قفل‌سازی، چاقو و یراق‌آلات‌سازی نیز که در مناطق شهری و روستایی تولید می‌شود از انواع روش «ساز و بست» به شمار می‌روند. تزیین که در بیشتر موارد پس از ساخت و شکل‌دهی انجام می‌شود شامل مشبک‌کاری، حکاکی، قلم‌زنی و کوفتگری است. اگر ساخت و تزیین به صورت هم زمان انجام شود به آن «روش ترکیبی» می‌گویند که عَلَم‌سازی و زرگری از آن جمله‌اند.شکل 1: انواع هنر فلزکاری

3- هدف و کاربرد هنر فلزکاری

 در شرایط کنونی فرهنگی و اجتماعی جامعه و تغییرات چشمگیر شیوه‌های زندگی از گذشته نسبت به حال این محصولات با توجه به هدف تولید و چگونگی استفاده به سه گروه تقسیم می‌شوند:

1- اشیا و ظروف فلزی کاربردی مانند یراق‌آلات اسب، ادوات فلزی و ...

2- اشیا و ظروف تزیینی مانند تابلوهای قلمزنی، زیورآلات و ...

3- اشیا و ظروف فلزی کاربردی تزیینی مانند ظروف ملیله، قندیل‌های مشبک و ...

قابل ذکر است این آثار با توجه به نوع کاربرد و محل استفاده از شکل ظاهری متنوعی برخوردار بوده و در تزیین آن‌ها از انواع نقش و نگارهای سنتی استفاده شده است.

4- ابزار و وسایل هنر فلزکاری

انواع قیچی، سندان، قلم و چکش، سوهان، سنباده، پرگار فلزی، گونیا، سنبه، انبر، سیم‌چین، حدیده، نورد، دستگاه پرداخت، کوره، قالب، مشعل و ابزار و وسایل ایمنی از جمله وسایل عمومی فلزکاری است.

5- مواد و مصالح هنر فلزکاری

 فلزات مس، نقره و طلا (به صورت‌های شمش، ورقه و مفتول)، موم، ماسه، قیر،گچ، روغن، دوده، نفت و برخی از اسیدها به عنوان مواد و مصالح در فلزکاری به کار می‌روند.

6- روش ساخت آثار فلزی

در این بخش به شرح روش‌های ساخت (شکل‌دهی) و تزیین آثار هنری فلزی پرداخته شده است:

1-6: روش کوبشی

1-روش کوبشی: ساخت اشیا و ظروف با استفاده از چکش و سندان را روش «کوبشی» می‌گویند. این روش شامل دواتگری، ورقه‌کاری و پرس و خم‌کاری می‌شود. که در ادامه به طور جداگانه به توضیح هر کدام از این روش‌ها پرداخته شده است.

شکل2: انواع روش‌های کوبشی

1-1-6: دواتگری

شکل‌دهی ورقه‌های فلزات چکش‌خوار به‌صورت مدور، متقارن، حجمی و برون‌درز با استفاده از چکش و سندان‌های خاص برای تولید ظروف یکپارچه را «دواتگری» ‌گویند. ظروف حاصل دواتگری در شکل و اندازه‌های مختلفی دیده می‌شوند. انواع ظروف کوچک و بزرگ مانند: بشقاب، کاسه، تنگ، دیگ، پاتیل، سینی، قاب، قدح،کوزه و غیره از آن جمله‌اند.

1-1-1-6: ابزار و وسایل روش دواتگری

 انواع سندان و چکش، قیچی آهن‌بر، پرگار فلزی، سنبه، شعله پخش کن، سوهان، فلزساب و گونیا مهم‌ترین وسایل و ابزار مورد استفاده در دواتگری است که در تصویر ابزار موردنیاز آن نمایش داده شده است.

تصویر1 : ابزار مورد نیاز روش دواتگری

2-1-1-6 مواد و مصالح روش دواتگری

مهم‌ترین مواد اولیه‌ی به کار رفته در این هنر ورقه فلزاتی مانند مس، نقره، طلا و دیگر فلزات مشابه با ضخامت‌های مختلف است.

3-1-1-6 مراحل تولید روش دواتگری

- ورقه فلزی را انتخاب می‌کنند و آن را با توجه به شکل و اندازه‌ی ظرف مورد نظر به صورت دایره برش می‌زنند.

- ضربه‌های پیاپی و یکنواخت در چند مرحله از مرکز صفحه فلزی آغاز و به سمت محیط آن وارد می‌شود تا ظرف به تدریج شکل گیرد.

یادآوری: هم زمان در بین مراحل وارد نمودن ضربه‌های چکش، ورقه‌ی فلزی را به صورت موضعی حرارت می‌‌دهند تا شکل‌پذیری آن راحت‌تر انجام شود.

تصویر2: ظرف ساخته شده به روش دواتگری

2-1-6: ورق‌کاری

 برش و شکل‌دهی ورقه‌های فلزات نرم به صورت مسطح و حجمی با استفاده از ابزارهای گوناگون برای تولید ظروف، اشیا و جعبه‌های درزدار را «ورق‌کاری» گویند.

جعبه‌ی جواهر، پایه‌ی شمعدان و سینی و ظروف برخی از محصولات این روش فلزکاری است که گاهی با نقش و نگارهای سنتی و رنگ‌های مینایی تزیین می‌شود.

در مراحل تولید محصولات با این روش، پس از خم‌کاری، درگیرشدن لبه‌ی ورقه‌های فلزی با یگدیگر و اتصال آن‌ها با ضربه‌های چکش، درزهای باقی‌مانده را با جوش یا لحیم از بین می‌برند.

تصویر 3: جعبه جواهرات ساخته شده به روش ورق‌کاری

2-6 روش ریختگی

ساخت اشیا و ظروف گوناگون با ریختن فلز مذاب در قالب‌های مقاوم (گچی، شنی، چدنی و ....) را روش «روش ریختگی» یا «قالبی» گویند. این شیوه در آثار هنری فلزی برای ساخت تعدادی از نمونه‌های مشابه یک قطعه یا شی به کار می‌رود. قطعات قفل و لولا، ابزار و وسایل فلزی (صفحه‌ی ترازو، شاهین ترازو، تبر، قیچی و ...)، بخش‌ها و اجزای ظروف (شیر برنجی سماور) و چیزهای مشابه از آن جمله‌اند.

تزیین در این محصولات هم می‌تواند همزمان با ریختن مواد مذاب در قالب شکل بگیرد و هم پس از خروج از قالب به روش‌های گوناگون بر آن‌ها انجام شود.

1-2-6 : ابزار و وسایل روش ریختگی

کوره، بوته، انواع قالب‌ها، درجه (محفظه مهارکننده‌ی شن‌ها و قالب‌ها)، انبر، سوهان، مشعل و ابزار و وسایل ایمنی، ابزار و وسایلی است که در این روش به کار می‌رود.

2-2-6: مراحل تولید روش ریختگی

مراحل تولید قطعات فلزی به روش ریختگی بدین شرح است:

- با استفاده از ماسه‌ی نرم، قالبی از شی موردنظر تهیه می‌کنند.

- فلز را در داخل بوته گذاشته و در کوره با درجه حرارت مناسب ذوب می‌کنند.

-  با انبر مخصوص بوته را از کوره خارج کرده و مذاب آن را از وزنه‌ی مخصوص به صورت یکنواخت درون قالب می‌ریزند.

-  پس از اطمینان از سرد شدن کامل قالب شی را از درون درجه خارج ساخته و پرداخت می‌کنند.

- در صورت نیاز می‌توان روی آن را به روش‌های گوناگون تزیین کرد.

3-6: روش ساز و بست

ساخت، بست و اتصال اشیا و ظروف با انواع شیوه‌های فلزکاری را روش ساز و بست می‌گویند. همان‌طور که قبلا اشاره شد، این روش شامل ملیله سازی، قفل سازی، چاقو و یراق آلات‌سازی می‌شود.

شکل 3 : انواع روش‌های ساز و بست

1-3-6: ملیله‌سازی: شکل‌دهی و تابیدن مفتول‌های نقره و طلا، ساخت گل ریزه‌ها، کنار هم چیدن و لحیم کاری آن‌ها برای ساخت اشیا مختلف تزیینی و کاربردی را ملیله‌سازی می‌گویند. ملیله‌سازی در ساخت ظروف، اشیا و زیور آلات ظریف کاربرد دارد.

شکل ظاهری: این آثار به شکل‌های حجمی و مسطح بوده و از نقوش بته جقه، گل‌های ختایی، گل و مرغ و ... تشکیل شده اند. همچنین با آرایه‌هایی مانند سنگ‌های نیمه قیمتی، آیینه و شیشه‌های رنگی آراسته می‌شود.

1-3-1-6: ابزار و وسایل موردنیاز روش ملیله‌سازی

وسایل و ابزار مورد استفاده در ملیله‌سازی به شرح زیر است:

الف) ابزار و وسایل آماده‌سازی مفتول‌ها و رشته‌ها شامل: کوره ذوب فلز، بوته‌ی گرافیتی یا کریستالی، قالب شمش، انبر، حدیده، دستگاه نورد، چکش و سندان.

ب) ابزار و سایل آماده‌سازی و زنجیره‌ها و تسمه‌ها شامل: انبرک، سیم‌چین، قالب (ریجه) و ظروف چدنی، دستکش و مشعل دستی.

ج) ابزار و وسایل مراحل تکمیلی شامل: انواع انبر، سوهان فلز، سنباده، ظرف اسید و دستگاه پراخت.

2-3-1-6: مواد و مصالح روش ملیله‌سازی

در تولید محصولات ملیله ، بیشتر از فلزات گرانبها همچون نقره و طلا استفاده می‌شود. مواد جانبی دیگر شامل پودر بوراکس، موم طبیعی و اسید استیک در مراحل تکمیلی محصول به کار می‌رود.

3-3-1-6: مراحل تولید روش ملیله‌سازی

آماده‌سازی مفتول‌ها و زنجیرها، ساخت و پیچش گلریزه‌ها، نصب و  پر کردن چشمه‌های به وجود آمده هر یک دقت و مهارت ویژه‌ای را می‌طلبد.  مراحل کار به ترتیب زیر است:

- قاب و قواره‌ی شی موردنظر را آماده کرده و طرح ملیله را بر دیواره‌های آن مشخص می‌کنند.

- مقدار مواد اولیه‌ی مورد مصرف را برای تولید زنجیره‌های نقره‌ای برآورد می‌کنند.

- ورقه‌های حاصل از نورد را به‌صورت نوارهای باریک می‌برند.

-  نوارهای باریک را با دستگاه حدیده در چند مرحله به مفتول‌های نازک تبدیل ‌می‌کنند.

-  مفتول‌های نازک را به اندازه‌های لازم برش می‌زنند.

- دو مفتول ملیله را به یکدیگر می‌تابند.

- مفتول‌های تابیده را برای ایجاد رشته‌های کنگره‌دار (زنجیره) با چکش و سندان می‌کوبند.

-  قالب چدنی را موم اندود می‌کنند.

-  خطوط محیطی و خانه بندی طرح را به‌وسیله تسمه‌های باریک نقره‌ای روی موم پیاده می‌کنند.

- مفتول‌های آماده را فر می‌دهند و به صورت گل ریزه‌های بسیار کوچک شکل می‌دهند.

- درون خانه بندی‌ها را را گل ریزه‌های تابیده شده به صورت فشرده پر می‌نمایند.

-  پودر بوراکس و نقره را روی ملیله‌های شکل گرفته می‌پاشند و با حرارت مشعل آن‌ها را به یکدیگر لحیم کرده و سپس موم را ذوب می‌کنند.

-  با اسید دوده‌ها و سوخته‌های موم را زدوده و ملیله را سفیدکاری می‌کنند.

- پرداخت نهایی را انجام می‌دهند.

تصویر4: گلدان ساخته شده به روش ملیله سازی

2-3-6: قفل‌سازی

 به کارگیری شیوه‌های فلزکاری برای ساخت انواع قفل و آویز و کلید برای باز و بسته کردن درهای ورودی و وسایل اختصاصی را قفل‌سازی گویند. قفل‌های دست‌ساز سنتی کلا به‌طور کلی به دو نوع فنر دار و بدون فنر در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف ساخته می‌شوند.

بسیاری از قفل‌ها شکلی شبیه حیوان یا پرنده مانند شیر، غزال، سگ، کلاغ و ... دارند.

قفل‌ها از اجزایی همچون دسته، بدنه، فنر، زبانه و کلید تشکیل شده‌اند که رایج‌ترین قفل‌های فنردار عبارتند از: قفل با فنر منحنی و کلید زبانه‌دار، قفل با فنر و تیغه فولادی و کلید با تنه‌ی تیغ‌دار، قفل با فنر مارپیچ و کلید پیچی توخالی یا توپر و قفل با فنر کج (بدون کلید). همچنین متداول‌ترین قفل‌های بدون فنر نیز شامل قفل زبان‌دار با کلید پیچی توپر و قفل رمزی (حروفی یا عددی) می‌شود.

1-3-2-6: ابزار و وسایل روش قفل‌سازی

 برای قفل‌سازی از انواع ابزار و وسایل فلزکاری استفاده می‌شود و مواد اولیه‌ی مورد استفاده در ساخت قفل‌ها فولاد، آهن و آلیاژهای آن می‌باشد.

2-3-2-6: مراحل تولید روش قفل‌سازی

- ورقه، تسمه و مفتول‌ آهنی یا فولادی را در ضخامت‌های مختلف آماده می‌کنند.

-  متناسب با طرح محفظه و اجزای داخلی قفل، مواد اولیه را برش می‌زنند.

- قوطی یا محفظه‌ی قفل را پس از خم‌کاری ورقه‌ی برش خورده، لحیم و درزگیری می‌کنند.

- قطعات داخل قفل را سوهان کاری می‌کنند.

-  متناسب با نوع قفل بدنه اصلی را سوراخ‌کاری، فنرپیچی، و ... می‌کنند.

-  قطعات مختلف شامل دسته، فنر و تیغه را به هم متصل می‌کنند.

3-3-6: ابزار و یراق آلات‌سازی: شکل‌دهی فلز و ساخت ابزار و وسایل گوناگون با به کارگیری انواع روش‌های ساز و بست و آهنگری را ابزار و یراق آلات‌سازی گویند.

وسایل آشپزخانه، سلاح‌های رزمی، ابزار زراعی، دامی، ابزار و وسایل کتابت و امثال آن‌ها از نمونه‌های آن به شمار می‌روند. این آثار بیشتر با هدف کاربرد در زندگی ساخته شده و متناسب آن از شکل ظاهری ویژه‌ای برخوردارند. بنابراین تزئینات و نقوش کمتری بر آن‌ها مشاهده می‌شود.

7-  تزیین آثار هنری فلزی

اشیا ساخته شده‌ی فلزی با شیوه‌های مختلفی تزیین می‌شوند که عبارتند از: قلمزنی، حکاکی، کوفته‌گری (مفتول‌کوبی و ورق‌کوبی) و مشبک‌کاری. پس از تزیین آثار فلزی با شیوه‌های ذکر شده می‌توان آن‌ها را با سیاه قلم یا اضافه کردن قاب و چیزهایی مشابه آراست.

1-7: قلم‌زنی

 کوبیدن نقش به وسیله ضربات چکش با انواع قلم بر فلزات چکش‌خوار برای تزئین سطوح تخت و منحنی را قلم‌زنی می‌گویند. این هنر در کشور ما با توجه به نوع کاربرد، شکل و اندازه‌ی محصول نهایی به روش‌هایی چون عکسی، زمینه پُر، نیم برجسته یا منبت و جُنده کاری اجرا می‌شود.

قلمزنی برای ایجاد طرح و نقش‌های متنوع بر سطوح ساده‌ی اشیای فلزی به کار گرفته می‌شود. نقوش استفاده شده در قلمزنی انواع اسلیمی، گل و مرغ، ختایی، شکل‌های هندسی و خوشنویسی است.

1-1-7: ابزار و وسایل قلمزنی

ابزار و وسایل آماده‌سازی: ظرف قیر، منبع حرارتی ذوب قیر، هسوم، انبر، ماسک، کفش مخصوص و دستکش

ابزار و وسایل قلمزنی: چکش مخصوص، انواع قلم‌های ساخت و ساز (آج‌دار، برش و پرداز)، پرگار فلزی، زیر سری ظرف فلزی، کیسه‌ی گرده، تسمه‌ی چرمی، میز کار یا کنده‌ی بزرگ چوبی و مشعل.

ابزار و وسایل پرداخت: دستگاه پولیش (فرچه‌ای، نمدی)، سنباده و سوهان.

مواد و مصالح: اشیای فلزی چکش‌خوار (از جنس مس، برنج، طلا، نقره و... )، قیر، گچ، اسید، دوده، روغن، چسب کاغذی، مقوا، نفت و مواد پوستی از جمله مواد و مصالحی هستند که در این هنر به کار می‌روند.

نکته: در مطلب جداگانه به طور کامل ابزار و وسایل هنر قلمزنی شرح داده شده‌اند. 

از میان شیوه‌های مختلف قلمزنی به شرح مراحل اجرای قلمزنی به شیوه‌ی زمینه پر می‌پردازیم.

قلم‌زنی زمینه پر: در این شیوه نقش‌ها و زمینه هر دو با انوع قلم به صورت هم سطح ساخت و ساز می‌شوند. مراحل اجرای کار به ترتیب زیر است:

-  قیر را مذاب کرده و به تدریج به اندازه‌ی حدود یک سوم آن، پودر گچ اضافه کرده و هم می‌زنند.

- شی انتخاب شده را قیر ریزی می‌کنند.

-  پس از سرد شدن شی طرح انتخابی بر زمینه مورد تزئین انتقال می‌دهند.

-  با استفاده از قلم نیم‌بر و چکش خطوط طرح را بر سطحی شی ثابت می‌کنند.

-  پس از پایان کار با حرارت دادن قیر را از شی جدا می‌کنند.

-  با استفاده از نفت، ذرات باقی‌مانده‌ی قیر را می‌زدایند.

-  چربی‌ها، لکه‌ها و زنگارهای باقی مانده از مراحل مختلف را با اسید پاک می‌کنند.

-   در صورت تمایل شی را دود اندود کرده و با دستگاه پولیش پرداخت می‌کنند.

تصویر 5: سینی تزئین شده به روش قلمزنی

2-7: مشبک‌کاری

برش زمینه با نقوش اشیای فلزی و ایجاد شبکه با استفاده از قلم تیز بُر و چکش را مشبک‌کاری گویند. از اشیای فلزی تزیین شده به این روش، هوا و نور به راحتی عبور می‌کند. اشیایی مانند قندیل، لاله، شمعدان، عودسوز جز این دسته می‌باشند.

3-7: کوفتگری

کوبیدن مفتول با ورقه (از جنس طلا، نقره، مس، برنج و ...) بر سطح اشیای فلزی برای ایجاد نقوش، خطوط، و آرایه‌ها را کوفتگری گویند.

در این روش تزیین بر اساس طرح با استفاده از قلم‌های نوک تیز سطح شی را خراش می‌دهند سپس مفتول یا ورقه را به وسیله‌ی چکش و خراش‌های ایجاد شده می‌کوبند تا به صورت لایه‌ای نازک سطح شی فلزی را بپوشاند. ویژگی‌های مهم این روش استفاده از تضاد رنگی بین فلزات مات و براق یا سیاه و سفید است که در ساخت محصولاتی چون انواع قفل، زیورآلات، علم و اشیایی کاربردی مانند قیچی، چاقو، هاون و ... به کار می‌رود.

8-  ترکیبی

ساخت و تزئین آثار هنری فلزی با ترکیب روش‌های گوناگون برای اهداف مادی و معنوی را روش ترکیبی گویند. علم‌سازی و زرگری از مهم‌ترین گونه‌های این روش به شمار می‌روند.

1-8: عَلَم‌سازی

ساز و بست و تزیین صفحه‌های فولادی برای به وجود آوردن نشانه‌ها و اشیای نمادین مورد استفاده در مراسم مذهبی را علم‌سازی گویند. جلوه‌ی ظاهری و شکوه علم‌ها بیشتر به دلیل بهره‌گیری از اسماء متبرکه در شکل‌های مختلف خوشنویسی و دیگر نقوش سنتی است که بر تیغه‌های علم و پیکره‌ها با مفتول‌ها و ورقه‌های طلایی، نقش‌اندازی و کوبیده شده است.

در لابه‌لای تیغه‌های علم که بر روی میله‌ی حائل نصب شده‌اند، پیکره‌هایی از حیوانات، پرندگان، گلدان و شمعدان نیز قرار گرفته و به هم متصل می‌شوند. همچنین اشیایی مانند زنگوله‌ها، پارچه‌های ترمه، پرهای رنگی شترمرغ، سکه‌های زنجیر شده و غیره به عنوان آرایه در علم‌ها استفاده می‌شود.

تصویر 6 : علم ساخته شده به روش علم‌سازی مورد استفاده در مراسم سوگواری

2-8: زرگری

شکل‌دهی و نقش‌اندازی (ساخت و پرداخت) فلزات قیمتی با هدف ساخت آرایه‌ها، زیورآلات و اشیای زینتی به کمک ابزارهای مختلف و روش‌های تلفیقی را زرگری گویند. برای ساخت و پرداخت آثار زرگری از روش‌های مختلف مانند ریخته‌گری، ملیله‌سازی، مخراج کاری، برش‌کاری، سوراخ‌کاری، حکاکی و ... استفاده می‌شود. زیبایی و کیفیت آثار زرگری در به کارگیری هماهنگ حجم، نقش و نگار و آرایه‌هاست. برای مثال ترکیب‌بندی فضاهای پُر و خالی در احجام و کتیبه‌های طلایی و نقره‌ای بسیار جذاب و چشمگیر است.

امروزه با توجه به پیشرفت‌های فناوری از روش‌های مختلفی برای به عمل‌آوری مواد اولیه‌ی زرگری (طلا و نقره) استفاده می‌شود. بهره‌گیری از این روش‌ها به کار سرعت بخشیده و همگام با افزایش بهره‌وری، ضایعات کمتری را به وجود می‌آورد.

منابع: آشنایی با صنایع دستی ایران، هنر حکاکی نقره

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

لطفا دیدگاه خود درباره این مطالب بیان کنید